Pasta: 08023.028Título: Entrevista a Maka Saku no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Estudou até 4ª classe, entretanto começou a guerra.
A família adere a Fretilin. Viu pessoas aos tiros no golpe em Díli.
No contra-golpe foram levadas pela Fretilin para Same. Os pais foram castigados por desconfiarem que são da UDT.
Souberam da invasão de Díli, os indonésios desembarcam em Betano. Fogem para as montanhas.
Foi capturado em 1979. como era a situação da população na zona.
Os medicamentos, etc. no mato.
Vendo mulheres enterrando mortos na vila.
Estudando em bahasa indonésio.
Estabelecendo ligação com Riak Leman em 1982. Três colegas é que asseguravam a ligação, depois foram mortos pelos indonésios e deu-se o levantamento de Dare.
Em 1987: estudou SPG (Magistério Primário) em Díli. Perdeu os contactos com as Falintil.
Regressa a Alas como professor. Riak Leman e Raul elegeram-no como Secretário da Zona.
Em 1995 os TNI prenderam António Mareta; fugiu para Díli; assumiu as tarefas do Mareta.
Como soube do assalto a Alas.
Estratégia para fazer contactos com a rede clandestina, consciensializando as pessoas. Como causar distracção aos TNI, etc.
Dando nomes a pessoas da rede clandestina que caíram nas mãos dos TNI.
Em 1996 transferiu-se para Same. Em 1998 os TNI prenderam os de Alas que fugiram para Same após o assalto de Alas. Procuraram-no e ele escondia-se na casa das Madres.
Escondeu-se com as Falintil em Fatu-Bulico.
Riak Leman pediu-lhe que fosse de novo a Díli a fim de organizar a população de Same.
Organiza o povo para as votações de 1999.
Reflexão sobre o reconhecimento.;
[Tétum: Escola to’o 4a klasse, depois funu hahu.
Familia adere ba Fretilin. Haree ema tiru iha Golpe iha Dili.
Kontra Golpe Fretilin tula sira fila ba Same. Aman sira castigo tanba ema deskonfia nia UDT.
Rona invasaun tama Dili, no Bapak tama Betano. Halai ba foho.
Kaer nia 1979. Oinsa situasaun populasaun iha neba.
Ai-moruk, etc. iha ai-laran.
Hare feto hakoi, ema mate iha vila.
Escola ho Bahasa Indoensia.
Halo ligasaun ho Riak Leman 1982. kolega nain tolu mak halo, depois Bapak oho sira hafoin levantamentu Dare nian.
1987: escola SPG iha dili. Lakon kontaktu ho Falintil.
Fila ba Alas hanesan profesor. Riak Leman ho Raul foti nia hanesan Sekretariu Zona nian.
1995 TNI atu kaer Antonio Mareta; halai mai Dili; nia simu kanar Mareta nian fali.
Oinsa rona kona ba assaltu Alas nian.
Taktika oinsa khalo kontaktu ho clandestinidade, sonsiensialisa ema. Distrai TNI oinsa, etc.
Hanaran ema klandestiidade nebe tama TNI nia liman.
1996 muda to’o Same. 1998 TNI kaer ema hotu husi Alas nebe iha Same depois assaltu Alas nian. Buka nia, nia subar iha Madre nia fatin.
Subar ho Falintil iha Fatubulico.
Riak Leman hsu mai fali Dili organisa populasaun Same nian.
Organiza povo ba votasaun 1999.
Refleksaun kona ba rekonyesimentu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.028
Audio
Pasta: 08023.047Título: Entrevista a Martinho Amaral no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Suai em 1952. Frequentou a escola até Maliana. Os profesores batiam muito. Como era a escola; entrou no seminário. Foi ensinar em Barique, como director da escola de Soibada. Como era lá a situação.
Regressa a Suai para ensinar. Faz os serviços obrigatórios da tropa portuguesa. No centro de instrução de Aileu.
Golpe, kontra-golpe: forsa ne’e neutral. Haree ema barak no kolega barak mate, oho iha Aileu. Husi Suai mos ema barak lori dadur no lakon.
Rogério Lobato nomeou-o Comandante do Batalhão de Suai, com mil homens de armas.
Como os pára-quedistas indonésios entraram em Suai. Ninia elementus barak mate, kanek. Oinsa sira resiste.
Harii forsa intervensaun ka Brigada de Choque. Organisa ai-moruk ho hahan.
Indonesia tama fali Taroman no Fatululik iha 1978.
Evakua ba Zona… Reorganisa fali.
Mobiliza ema servisu komunal no tein masin, etc. oinsa organisa: sistema komunikasaun liu estafeta, radio. Emboscada nebe halo; nain tolu mate.
Cerco de aniquilamento em 1979.
Morreu muita população que se encontrava na concentração. Foi capturao em 1980, como se fez a investigação.
De novo ensinando na escola da Missão. Rui Lopes nomeou-o funcionário de Estado.
Em 1986 faz ligação com Riak Leman e Tuloda Alves; em 1987 estabelece contacto com Konis Santana, Mau Hunu, Nunureh. Encontram carta de Konis Santana. A orientação dá ânimo aos colegas.
Início da dominação do povo, recolha de donativos para enviar para o mato. Atingindo um milhão de rupias.
Como colaborador político do Comando da Região 4. Como dar apoio logístico de acordo com as instruções recebidas. Não foi ao trabalho durante três anos.
Como era o terror dos jovens em por causa de 12 de Novembro.
Entrada de Unamet: euforia. Como foi a coordenação com o Padre oinsa.
Encontro com o jornalista que dá esperanças de vitória para Timor.
Saiu da igreja para se refugiar na montanha no dia 5-9-1999.
Reflexão.;
[Tétum: Moris iha Suai 1952. Escola to’o Maliana. Profesor sira baku makaas. Oinsa escola neba; ba tan seminario. Hanorin fali iha Barique, sai direktor escola nian iha Soibada. Oinsa situasaun iha neba.
Fila ba atu hanorin iha Suai. Tama fali tropa Portugues tanba obriga. Instruksaun iha Aileu.
Golpe, kontra-golpe: forsa ne’e neutral. Haree ema barak no kolega barak mate, oho iha Aileu. Husi Suai mos ema barak lori dadur no lakon.
Rogerio Loubato foti nia ba Comandante Batalhao Suai nian, ho ema nain rihun ida.
Oinsa paracaidistas, enemigu tama Suai. Ninia elementus barak mate, kanek. Oinsa sira resiste.
Harii forsa intervensaun ka Brigada de Choque. Organisa ai-moruk ho hahan.
Indonesia tama fali Taroman no Fatululik iha 1978.
Evakua ba Zona… Reorganisa fali.
Mobiliza ema servisu komunal no tein masin, etc. Oinsa organisa: sistema komunikasaun liu estafeta, radio. Emboscada nebe halo; nain tolu mate.
Anikilamentu iha neba 1979.
Populasaun ba fali konsentrasaun mate barak. Kaptura nian 1980, oinsa investiga fali.
Hanorin fali iha escola Misaun nian. Rui Lopes bolu nia sai funsionario Estadu ninian.
1986 ligasaun ho Riak Leman no Tuloda Alves; 1987 kontaktu ho Konis Santana, Mau Hunu, Nunureh. Hetan surat husi Konis Santana. Orientasaun fo i’is ba kolega sira.
Komesa domina povo, halo conbransa nebe haruka ba ai-laran. Osan to’o 100 juta.
Saihanesan kolaborador politika do Comandu da Regiaun 4. Oinsa fo sasan, surat nebe simu. La tama servisu tinan tolu.
Oinsa teror ba jovem sira iha Suai tanba 12 Novembru.
Unamet mai: kontente. Kookdenasaun ho Padre oinsa.
Hasoru ho jornalista nebe fo esperansa katak Timor bele manan.
Sai husi Igreja ba ai-laran iah dia 5 / 9 / 1999.
Refleksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.047
Audio
Pasta: 08023.109Título: Entrevista a Madalena da Silva no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Nascida em Uato-Lari em 1969. Estudava o ciclo preparatório em Ossu quando se criaram os partidos políticos. Batiam o seu pai por serem da Fretilin.
Na invasão fugiu para a Base de Apoio, participou numa formação política paraser Secretaria da Zona. Como era as actividades com as mulheres, a organização e a cooperação na base.
Organizando alimentos para as Falintil, recepção a pessoas na evacuação, sistema de saúde.
Organizando a evacuação, preparando o aniquilamento, levando as coisas para Matebian.
Como o inimigo desmantelou Matebian, dificuldades, problema da água, bombardeamento, etc. talvez tenham morrido cem pessoas por dia.
Decisão para a rendição da população, ela foi juntamente com o marido em 1979. o marido foi morto.
Foi presa juntamente com a mulher de Piter Braga. Sofrimento na cadeia. Torturada por desconfiarem que esteja a trabalhar com o Padre Maubere. Como os indonésios levam as pessoas para matar.
Em 1999: alegria pelas votações. Eleita responsável de CNRT, as milícias apanharam-na, foi levada para Baucau e levaram-na de barco.
Depois da chegada da InterFET consegue regressar a Timor de avião.;
[Tétum: Moris Uatolari 1969. Escola ciclo preparatorio iha Ossu bainhira Partidus Politkus mosu. Ema baku ba ninia aman etc. tanba sira ema Fretilin.
Invasaun halai ba Base de Apoio, tuir formasaun politika atu sai Sekretariu de Zona. Oinsa servisu ho feto sira, organisasaun, kooperativa iha base.
Organiza hahan ba Falintil sira, simu maluk nebe evakua, sistema saude.
Oinsa organisa evakuasaun, prepara ba Anikilamentu, lori sasan ba Matebian.
Oinsa enemigu fera Matebian, susar, problema be, bombardeamentu, etc. Mate bele atus ida loron ida.
Desisaun katak povo tenki rende, nia ba hamutuk ho lain iha 1979. Lain ema oho fali.
Dadur hamutuk ho Piter Braga nia feen. Terus iha kadeia oinsa. Tortura tanba deskonfia nia servisu ho Padre Maubere. Oinsa Indonesia sira lori ema atu oho.
1999: kontente votasaun. Sai responsavel CNRT nian, milisia buka fali, lori to’o Baucau sai ro.
Hafoin InterFET tama konsege mai Timor ho aviaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.109
Audio
Pasta: 08023.108Título: Entrevista a Madalena da Silva no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Nascida em Uato-Lari em 1969. Estudava o ciclo preparatório em Ossu quando se criaram os partidos políticos. Batiam o seu pai por serem da Fretilin.
Na invasão fugiu para a Base de Apoio, participou numa formação política paraser Secretaria da Zona. Como era as actividades com as mulheres, a organização e a cooperação na base.
Organizando alimentos para as Falintil, recepção a pessoas na evacuação, sistema de saúde.
Organizando a evacuação, preparando o aniquilamento, levando as coisas para Matebian.
Como o inimigo desmantelou Matebian, dificuldades, problema da água, bombardeamento, etc. talvez tenham morrido cem pessoas por dia.
Decisão para a rendição da população, ela foi juntamente com o marido em 1979. o marido foi morto.
Foi presa juntamente com a mulher de Piter Braga. Sofrimento na cadeia. Torturada por desconfiarem que esteja a trabalhar com o Padre Maubere. Como os indonésios levam as pessoas para matar.
Em 1999: alegria pelas votações. Eleita responsável de CNRT, as milícias apanharam-na, foi levada para Baucau e levaram-na de barco.
Depois da chegada da InterFET consegue regressar a Timor de avião.;
[Tétum: Moris Uatolari 1969. Escola ciclo preparatorio iha Ossu bainhira Partidus Politkus mosu. Ema baku ba ninia aman etc. tanba sira ema Fretilin.
Invasaun halai ba Base de Apoio, tuir formasaun politika atu sai Sekretariu de Zona. Oinsa servisu ho feto sira, organisasaun, kooperativa iha base.
Organiza hahan ba Falintil sira, simu maluk nebe evakua, sistema saude.
Oinsa organisa evakuasaun, prepara ba Anikilamentu, lori sasan ba Matebian.
Oinsa enemigu fera Matebian, susar, problema be, bombardeamentu, etc. Mate bele atus ida loron ida.
Desisaun katak povo tenki rende, nia ba hamutuk ho lain iha 1979. Lain ema oho fali.
Dadur hamutuk ho Piter Braga nia feen. Terus iha kadeia oinsa. Tortura tanba deskonfia nia servisu ho Padre Maubere. Oinsa Indonesia sira lori ema atu oho.
1999: kontente votasaun. Sai responsavel CNRT nian, milisia buka fali, lori to’o Baucau sai ro.
Hafoin InterFET tama konsege mai Timor ho aviaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.108
Audio
Pasta: 08023.090Título: Entrevista a Sage (José Filomeno) no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Chama-se José Filomeno, nascido em Mehara, Los Palos.
Em 1979 tornou-se TBO da tropa indonésia. Os indonésios prenderam o seu pai e batiam-lhe várias vezes.
Na invasão: fugiu para o mato, entrou para OPJT. Ensaiando o Foho Ramelau aos outros, e explicando o símbolo da bandeira da RDTL, etc.
Estudou o livro de Mao Tse Tung no mato. Uns diziam que não era preciso acreditar em Deus, por isso afastou-se, mas guarda sempre o livro de Mao.
Situação de alimentos, etc.
Desceu da Base de Apoio em 1977, em 1978 estabeleceu ontra vez ligação. Em 1979 iniciou Lorico Ramelau: o comissário Orlando esclarece, explica as cores, etc.
Narrando um pouco das actividades da resistência em Mehara.
O levatamento de 1983: A avó manda a Díli para estudar. De regresso sabe que os pais são castigados.
Medicamento da árvore Santo António.
Estabelece ligação com Orlando. Eleito Secretário da Zona, depois Sub-Secretário da Região.
Em 1999: encontr com as milícias, mas as Falintil não compareceram; como Los Palos ficou desmantelado no dia 10-09. foi de novo ao mato.
… comentários sobre pára-quedistas no tempo da invasão.;
[Tétum: Naran Jose Filomeno, mioris iah Mehara, Los Palos.
1979 sai TBO ba Indonesia sira. Indonesia sira kaer no baku ninia aman bebeik.
Invasaun: oinsa nia halai ba ai-laran, tama OPJT. Hanorin Foho Ramelau ba sira, nomos bandeira RDTL, etc.
Estuda livru Mao Tse Tung tempu neba. Balu hatete lalika fiar Maromak, entaun nia ses an, maibe lori livru nafatin.
Oinsa ho hahn, etc.
Tun husi Base Apoio iha 1977, 1978 halo ligasaun fali. 1979 hahu Lorico ramelau: Comisariadu Orlando esclarese, explika cor sira, etc.
Konta resistensia oituan nebe ema Mehara halao.
Levatamentu 1983: Avo hatene, hruka nia ba Dili ba escola. Mai fali, rona kona ba kastigu nebe inan aman etc. Hetan.
Ai-moruk Santo Antonio nebe usa.
Halo fali ligasaun ho Orlando. Sai Sekretariu Zona, depois sai tan Sub-Sekretariu Regiaun.
1999: enkontru ho milisia sir, maibe Falintil sira la mai.; Oisna Los Palos nakferak iha 10 / 09. Sai fali ba ai-laran.
...komentariu fali kona ba paracaidistas iha tempu invasaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.090
Audio
Pasta: 11025.004Título: Guinea-Bissaun vapautetuilla alueilla / Guiné-Bissau nas regiões libertadasAssunto: Filme sobre as regiões libertadas gravado por Mikko Pyhälä no contexto da visita da delegação da União Internacional de Estudantes ao território da Guiné-Bissau a convite do PAIGC.Autor: Mikko PyhäläData: Dezembro de 1970 - Janeiro de 1971Fundo: Mikko PyhäläTipo Documental: Audio Página(s): 3 (2 Imagens, 1 Video)
11025.004
Audio
Pasta: 08023.112Título: Entrevista a Dulce Vitor e Maria da Silva no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Dulce Vitor:
Entrou para a OPMT (Organização Popular da Mulher Timor) em Baukau, aquando da criação dos partidos políticos em Timor-Leste. Soube da invasão através da rádio.
Diz que os líderes da FRETILIN capturados pelo inimigo ficavam presos no Hotel Flamboyan. O pai esteve preso três semanas.
Viu sete pessoas morrerem na cadeia de Baukau e as FALINTIL ripostarem ao inimigo.
Traça um retrato da vida no mato e explica a sua adesão ao núcleo da OPMT.
Viu a FRETILIN capturar 5 elementos do TNI.
A situação crítica no mato leva a que se renda com a família.
É presa em Baukau, juntamente com Bi Lear e a filha Abi.
Os TNI não deixavam Bi Lear ver a filha, mudaram o nome da filha, mais a Abi não aceitou. Souberam que Bi Lear foi morta.
Como saiu da cadeia.
Depois, foi ensinar para uma escola da Missão de Manatuto, houve um assalto da TNI. Pressão por não ter retirado a bandeira Mera Putih da escola.
Activista da rede clandestina em 1995. Escondendo o marido.
Trabalha no ETADEP. Com o cargo de sub-secretário da Região Autónoma. Fazia recolhas e enviava as coisas para o manto.
Entrada da UNAMET: o marido trabalha com eles. Resultado das votações: foge para Baucau, o marido foge com a UNAMETpara a Austrália.
A INTERFET entra em Baukau. Participou no primeiro encontro com Xanana Gusmão em Remexio.
Reflexão sobre a luta, reconhecimento do sofrimento.
Maria da Silva:
Nascida em Díli. No dia invasão estava em Audi’an, Díli.
Viu muita gente morrer.
Em 1976 trabalhava na rede clandestina com Maria Goreti, através da estafeta Martinha Kakorok Boot, natural de Ermera.
Foi detida e presa.
Narra o sofrimento das pessoas; viu muitas mortes.
Esteve presa com muitas mulheres: Elda Saldanha, Maria Alves, Maria Montalvão.
Presas juntamente com as crianças com quem viviam, como a criança Miza Alves.
Ajuda da igreja, defendendo-as.
As mulheres são violadas dentro da cadeia. Obrigadas a dormirem com elementos dos TNI; ela saiu com um filho.
Depois de ter sido libertada, foi de novo detida por causa do assalto de Marabia.
Finge namorar com o inimigo a fim de obter informações.
Contactando Matan Ruak, envia coisas para o mato até 1999.
Elementos da polícia, tropa, funcionários ajudam-na a implementar a rede clandestina.
Depois das votações ficou em casa.
Reflexão sobre como cuidar e reconhecer os ex-presos.;
[Tétum: Dulce Vitor:
Tama OPMT iha Baucau tempu partidu sira. Rona invasaun husi radio.
Indonesia tama, paracaidista, tiru husi ro.
Enemigu kaer lider Fretiiln, hatama ba kadeia iha Hotel Flamboyan. Aman dadur semana tolu.
TNI hariis molik iha vila laran, populasaun la gosta.
Haree ema nain hitu mate iha kadeia.
Nia haree Falintil adun reage iha Baucau.
Populasaun komesa halai fali tanba hahalok Indonesia nian.
Oinsa moris iha ai-laran. Problema deskonfiansa. Tama nucleo OPMT, halao servisu.
Haree Fretilin captura TNI nain 5.
Situasaun apertada iha ai-laran, rende ho familia. Dadur fali iha Baucau hamutuk ho Bi Lear nia oan feto Abi.
TNI la fo BiLear haree ninia oan, troka nia oan nia naran, maibe Abi la simu. Rona, hatene sira oho BiLear.
Oinsa sai fali husi kadeia.
Depois, hanorin fali iha escola Misaun Manatuto, hetan assaltu husi TNI.Presaun tanba la hasai bandeira Mera Putih iha escola.
Halo klandestinidade 1995. Subar ba lain.
Servisu iha Etadep. Sai hanesan sub-sekretariu Regiaun Autonoma. Halo cobransa, haruka sasan ba ai-laran.
Unamet tama: lain servisu ho sira. Resultadu votasaun: halai ba Baucau, lain refugiadu ho Unamet ba Australia. Kolega haree nia iha televisaun.
InterFET tama Baucau. Nia ba tuir primeiru enkontru ho Xanana Gusmao iha Remexio.
Refleksaun ba luta, rekonyesimentu ba terus.
Maria da Silva:
Moris iha Dili. Invasaun iha neba, Audian.
Haree ema mate barak, no sunu.
1976 halao klandestinidade ho Maria Gorete, usa estafeta Martinha Kakorok Boot, ema Ermera.
Kaer, kadeia. Konta ema nia terus neba, lori sai ema ba oho. Tama kadeia hamutuk ho feto maluk barak: Elda Saldanha, maria Alves, Maria Montarvão.
Dadur hamutuk ho labarik sira nebe tuir sira nia inan, hanesan labarik Miza Alves.
Igreja fo tulun, defende.
Violasaun iha kadeia nia laran ba feto sira. Obriga atu hola TNI sira; nia sai ho oan ida.
Sai tiha husi kadeia, ema kaer hikas tanba assaltu Marabia.
Finge namora ho enemigu atu bele hetan informasaun.
Kontaktu ho Matan Ruak, haruka sasan ba ai-laran to’o 1999.
Polisia, tentara, funsionarios ajuda nia halao klandestinidade.
Depois votasaun hela iha uma deit.
Refleksaun kona ba oinsa tau matan no rekonyesimentu ba eis-dadur sira.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.112
Audio
Pasta: 08023.045Título: Entrevista a Eduardo de Deus Barreto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1951, tirou 4ª classe em Maliana.
Foi professor do Posto Escolar em Atsabe. Entrou para a tropa em 1975.
Durante o golpe e contra-golpe comandava um pelotão na Fronteira.
Aquando da invasão de Timor-Leste pelas forças indonésias, estava em Komoro; participou numa batalha durante 12 horas. Acompanhava então o comandante Lemos.
Surge um conflito na Fronteira Norte entre militares e quadros civis; liderados, respectivamente, pelo comandante do Sector, Filomeno Paixão e o Comissário Político Hélio Pina, sendo a rendição o ponto de discórdia.
Apontou a espingarda a Filomeno Paixão; são cercados pelo inimigo e capturados.
Só o Ernesto Dudu escapou, porque tinha saído para patrulhar a zona.
Levantamento de Marabia (estação da rádio, Díli): o inimigo perseguia-os sem descanso; Pedro Lemos desapareceu, muitos populares foram levados para a ilha de Ataúro.
Entre 1983 e 1984 trabalhou no Hospital Militar em Dili. Organizou a rede clandestina em Jakarta.
Relação com Constâncio Pinto, Gregório Saldanha, entre outros.
Em 1987 recebe uma mensagem de Xanana Gusmão, ficando a saber que se tinha movimentado para Matebian, através de um companheiro de nome Run Batar.
Em 1991, encontra-se com Xanana Gusmão, em Dili, em casa do Padre Mário Belo.
Transportou Xanana desde a casa da Aliança Araújo, o seu abrigo clandestino em Dili, para casa do Padre Mário, e depois para Ermera.
A 7 de Dezembro de 1993 recebe uma carta de Konis Santana.
Faz então os preparativos para o encontro entre Konis Santana e o jornalista Max Stahl.
Trabalhou com o Padre Maubere, na mudança da estrutura da Luta, de CNRM para CNRT.
Foi capturado em 1999, num ataque das milícias, e preso pelo inimigo. Foi libertado antes da votação para o Referendo.
Os estudantes na manifestação em Ermera. Surgiu o grupo Nata Mera.
Agora trabalha na Comissão da Verdade, Recepção e Reconciliação junto da fronteira.;
[Tétum: Moris iha 1951, 4a klasse iha Maliana.
Professor Postu Escolar iha Atsabe. Tama tropa 1975.
Golpe, kontra-golpe funu iha fronteira hanesan comandante pelataun.
Invasaun nia iha Comoro, tiru malu horas 12. Lao ho Comandante Lemos.
Oinsa konfliktu iha Fronteira Norte entre militar ho kuadro civil. Konfliktu Comandante Secotro Filomeno Paixao ho Comissario Politiku helio Pina, tanba la konkorda atu ba rende; reage aponta kilat ba F. Paixao, de repente enemigu tama no kaptura sira hotu.
Ernesto Dudu deit maka escapa tanba sai ba patrulha.
Levantamento Marabia: enemigu persegue sira makaas, Pedro Lemos lakon, papuasaun barak desterra ba Atauro.
Servisu iha Hospital Militar iha Dili 1983 – 1984. Organiza klandestina ba Jakarta. Relasaun ho Constancio Pinto, Gregorio Saldanha, sira seluk.
1987 simu mensagem husi Xanana Gusmao, rona nia ba Matebian. Liu maluk ida ho kodigu Run Batar hetan informasaun.
Hasoru malu ho Xanana gusmao iha Dili 1991 iha Padre Mario Belo nia uma.
Tula Xanana husi Alinaça Araujo nia uma ba Padre Mario nian, hodi tula fali ba Ermera.
7 Dezembru 1993 simu surat husi Konis Santana; prepara atu jornalista Max Stahl bele hasoru ho Konis.
Servisyu hamutuk ho Padre Maubere, mudansa CNRM ba CNRT.
Kapturadu 1999, milisia ataka, enemigu kaer. Sai molok ba votasaun.
Estudantes nebe halo manifestasaun iha Ermera. Mosu mos grupu nata mera.
Agora servisu ba Komisaun Lia Los, Simu Malu no Rekonsiliasaun iha parte fronteira.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.045
Audio
Pasta: 08023.071Título: Entrevista a Tara no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De nome cristão Augusto de Araújo, nascido em 1958. De família humilde, em Ainaro.
Já era crescido quando entrou para a escola. Teve ajuda de um professor.
No golpe: fugiu para Kablaki. No contra-golpe a Fretilin matou alguns familiares, foge para refúgio em Kablaki por medo.
Aquando da invasão foge de novo para Kablaki, junta-se à força de armas brancas, utilizando pedras como arma e escudo contra o inimigo. Contra os tiros de aviões, etc. Sistema implementado no mato.
Crise que surgiu em Kablaki, isto é, um conflito interno.
Os Hansip assaltam Kablaki. O liurai de Ainaro nian foi receber os que desciam do mato.
Qualquer dos comandantes em Kablaki.
Vendo os indonésios obrigando uma mulher que nãi quis; deram-lhe um tiro na barriga.
Da vila, estabeleceram de novo ligação com Júlio Sarmento na horta.
20-08 levado a cabo um levantamento, que estava a ser organizado na vila. Contacto com Mau Hunu, Venâncio Feraz. Mas no dia em que estavam em Kablaki, retirou-se com as forças. A famíia foi para Atauro, o pai morreu nessa zona.
Como se pode ou não dar informações à população; não dando toda a informação.
A população fugiu de novo; mais um ano de muita rendição em Same.
As forças não executaram mais assaltos, por pensar no sofrimento do povo.
A ferida que teve no mato.
Em 1987 eleito assistente, ligação que divide com Riak Leman. Em 1992 eleito Adjunto.
Em 1985, 6: assalto a Alas, capturando armas.
Quando Xanana Gusmão foi capturado, muita gente chorou, muitos elementos das Falintil renderam.
Como organizar a população, táctica para matar as pessoas, sob dupla função. Nos tempos livres, vai para escola. Como escrever em cascas de bambu, etc. Orientações de Konis Santana.
Desportos praticados no mato, jogos, etc.
Relação entre elementos das Falintil.
De 1993-94: recebem rádio para comunicação, a princípio era apenas através de papéis.
Período de actividades em Atsabe: como mobilizar a população, sucesso.
Konis Santana: antes da sua morte, recebeu-se ccarta relatando a sua doença – hemoptise. O carácter de Konsi Santana era ‘muito semelhante ao de Xanana’.
Desceu ao encontro do CNRT em Dili, ali encontra a família.
Como eludir os indonésios, por vezes transportando-os em motorizadas, etc.
A disiplina no mato era melhor que na vila, e também melhor que na FDTL. São castigados erros pequenos ou grandes.
Relação mulher-homem no mato: como casar. Os comandante não podem casar a fim de não perderem concentração.
Depois de 1999: foi a Bobonaro, em Novembro para Aileu.
Como foi feita a eleição em Aileu para a FDTl.
Reconhecimento dado à rede clandestina sira.;
[Tétum: Naran sarani Agosto de Arauho, moris iha 1958. Moris kiak, iha Ainaro.
Ba escola boot ona. Ajuda nebe hetan husi profesor.
Golpe: halai ba Kablaki. Kontra-Golpe Fretilin oho balu, nia halai fali ba hela fatin, tauk.
Invasaun halai dala ida tan ba Kablaki, sai hanesan arma branca, oinsa usa fatuk hanesan trampa ba Bapak sira. Aviaun nebe rega, etc. Sistema hanorin iha ai-laran.
Crise nebe mosu iha Kablaki hanesan konfliktu internu ida.
Assalta Kablaki husi Hansip sira. Liurai Ainaro nian ba simu sira tun mai.
Naran cComandante sira iha Kablaki.
Haree Bapak hakarak obriga feto ida enbe lakohi; tiru fali nia kabun
Husi vila, halo fali ligasaun ho Julio Sarmento iha to’os.
20 / 08 levantamentu nebe halao, oinsa organisa iha vila. Kontaktu ho Mau Hunu, Venansiu Feras. Maibe loron ne’e ih Kablaki, retira ho forsas. Famlia ba Atauro, aman mate iha neba.
Oinsa bele no labele fo informasaun ba populasaun; labele fo hotu.
Oinsa populasaun halai fali; tinan ida tan barak rende iha Same.
Forsa la simu assalta tan, tanba hanoin povo nia terus.
Kanek nebe nia hetan iha ai-laran.
1987 sai assistente, ligasaun nebe fahe ho Riak Leman. 1992 sai Adjunto.
1985, 6: assaltu ba Alas, hasai kilat.
Wainhira ema kaer Xanana Gusmao, ema barak tanis, soldadu balu rende.
Oinsa organisa populasaun, taktika ba oho ema, dupla funksaun nebe iha. Tempu livre, ba escola. Oinsa hakerek ho au-lukit, etc. Orientasaun husi Konis Santana.
Desporto nebe konsege halo iha ai-laran, jogos, etc.
Relasaun entre soldadu sira.
1993-4: foin hetan radio ba komunikasaun, antes usa surat deit.
Tempu nebe servisu iha Atsabe: oinsa mobilisa populasaun, sucessu
Konis Santana: molik nia atu mate, simu surat kona ba ninia moras muta raan. Karakter Konsi Santana nian ‘hanesan Xanana’.
Tun ba enkontru CNRT iha Dili, iha nebe hasoru fali ho familia.
Oinsa enganha Bapak sira, dala ruma tula sira duni ho motor, etc.
Disiplina iha ai-laran ebe diak liu fali iha vila, nomos diak liu fali iha FDTL nia laran. Kastigu ba sala kiik ka boot.
Feto-mane iha ai-laran: oinsa bele kaben. Comandante labele kaben tanba bele lakon konsentrasaun.
Hafoin 1999: ba Bobonaro, Novembru ba Aileu.
Oinsa seleksaun iha Aileu ba FDTl.
Rekonyesitmentu nebe presiza ba klandestinidade sira.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.071
Audio
Pasta: 08023.078Título: Entrevista a Piksy Mau no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Família de 12 irmãos, os pais agricultores.
Era criança em 1975. Viu ao pára-quedistas descerem. As Falintil fazem covas com armadilhas dentro; para os indonésios, e capturar alguns animais.
Como fogem, andam. O irmão era força de segurança do Fale, ele ia atrás, mas os pais não gostavam e zangavam-se.
Ajuda o professor noensinonomato. Seguiu a escola da OPJT até 1976.
O pai era elemento de segurança, a mãe da OPMT. Roupa e outras coisas.
Foi a Matebian, passando por 16 lugares até lá chegar.
Como era a organização da OPJT, e suas actividades.
Categorias do castigo no mato. Tratamento dos espiões. Disciplina no mato.
Ele visitava muitas localidades para estar a par do que vai acontecendo.
Matebian: viu pessoas mortas nos buracos das rochas. Os aviões revesavam-se no bombardeamento; atirando para os sítios onde havia pessoas. Como se ia buscar a água.
Captura, separando-se do irmão. Foi a Baguia, investigação, salvo-conduto para regressar a Los Palos; encontra o irmão no caminho que lhe dá coragem.
Alimentação na vila. Os TNI chamam-no para se apresentar ao Kodim, mandam-no procurar o irmão.
Vendo capturar o SeraKey.
Encontra o irmão, não quer render-se, organiza fornecimento de alimentos; depois, saíram juntos. Três irmãos no mato.
Como o comandante do batalhão de nome Martinho matava as pessoas.
Os pais foram levados para Ataúro. Encontra de novo o pai em 1994.
Como eram os treinos no mato. Torna-se guarda-costas do Orlando.
Em 1983: fica com Xanana, antes do levantamento. Como era o encontro nessa altura.
Soube que o irmão morreu no assalto, emocionado, perturbado, mas sempre na ordem e disciplinado.
Torna-se guarda-costas de Xanana Gusmão até 1987. Como era a relação com os colegas.
As forças de Miplin e Tonsu, desenvolvimento da clandestina no meio dos indonésios.
Elemento de segurança no encontro de Xanana com D. Martinho em Mehara.
Levantamento e piores consequências. Mulheres e maridos são torturados, contam as mulheres.
Experimentando produção de alimentos, mas a água muito suja, etc.
Gosto pela guerra. Como tem saudades da família. Medicamentos usados, etc.
Um encontro com Xanana, como as forças fazem as perguntas, ex. as armas não são suficientes. Xanana diz ‘pinta as armas apenas nas costas, não se promete as condições. Se querem as condições, entrem na tropa indonésia.’
Xanana foi de novo a zona central. Encontraram-se apenas em 1991, onde fez umas filmagens. As outras Base de Xanana.
Ficam desmoralizados com a captura de Xanana, pensando que a guerra estava perdida.
Torna-se comandante da secção em 1999.;
[Tétum: Familia maun aliin 12, inan aman agrikultor.
Kiik iha 1975. Haree paracaidistas tun. Falintil halo ai-kuat hanesan trampa iha rai kuak; oho indonesia sira, nomos animal balu.
Oinsa halai, lao. Maun kaer frosa seguransa Fale, nia tuir, maibe aman la gosta ne’e, hirus fali.
Ajuda hanorin ho profesor iha ai-laran. Escola OPJT to’o 1976.
Aman hola parte seguransa, inan OPMT. Roupa, etc.
Ba Matebian, liu fatin 16 atu lao to’o neba.
Oinsa OPJT organisa, halao aktividades.
Forma kastigu iha ai-laran. Sistema espiaun nian. Disiplina ai-laran nian.
Nia lao bebeik, hakarak hatene saida mak akontese.
Matebian: haree ema nebe mate iha fatuk kuak. Oinsa aviaun sira seluk troka malu ba bombardeamentu; tiru ba be fatin atu kona ema. Oinsa kuru be neba.
Kaptura, fahe malu ho maun. Ba bagui, investigasaun, surat jalan atu fila ba Los Palos; hasoru maun iha dalan fo koragem.
Hahan iha vila. TNI bolu presenta an iha Kodim, haruka buka maun.
Haree kaer SeraKey.
Hasoru maun, lakohi rende, hahu organisa atu fo hahan; depois, sai hamutuk deit. Maun nain 3 iha ai-laran.
Oinsa comandante batalyon ida Martinho oho ema.
Inan aman sira lori ba Atauro. Hasoru aman fali 1994 deit.
Treinamentu iha ai-laran oinsa. Sai eskortu Orlandu nian.
1983: hela hamutuk ho Xanana, molok levantamentu. Oinsa enkontru sira tempu neba.
Rona maun mate iha assaltu, emosaun, susuar, maibe tuir orden, dsiliplina.
Sai escortu Xanana Gusmao nian to’o 1987. Relasaun ho malu oinsa.
Forsa Miplin no Tonsu sira, hanesan klandestinidade iha Indonesia nia leet.
Sai seguransa ba Xanana nia enkontru ho Dom Martinho iha Mehara.
Levantamentu no konsekuensia nebe aat liu. Feen lain sira hotu, torutrua, feen sira konta.
Kokko produksaun hahan, maibe be arrasca,foer, etc.
Gosta funu. Ionsa hanoin familia. Ai-moruk nebe usa, etc.
Enkontru ida ho Xanana, oinsa forsa sira husu pergunta, ex. Kilat la to’o. Xanana hatete ‘pinta kilat iha kotuk deit, la promete kondisaun. Hakarak kondisaun, tama militar Indonesia nian.’
Xanana ba fali zona central. Hasoru malu fali iha 1991 deit, iha nebe nia hasai filme. Base sira seluk Xanana nian.
Morale tun wainhira kaer Xanana, hanoin lakon funu.
Sai Comandante Seksaun 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.078
Audio
Pasta: 08023.077Título: Entrevista a Piksy Mau no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Família de 12 irmãos, os pais agricultores.
Era criança em 1975. Viu ao pára-quedistas descerem. As Falintil fazem covas com armadilhas dentro; para os indonésios, e capturar alguns animais.
Como fogem, andam. O irmão era força de segurança do Fale, ele ia atrás, mas os pais não gostavam e zangavam-se.
Ajuda o professor noensinonomato. Seguiu a escola da OPJT até 1976.
O pai era elemento de segurança, a mãe da OPMT. Roupa e outras coisas.
Foi a Matebian, passando por 16 lugares até lá chegar.
Como era a organização da OPJT, e suas actividades.
Categorias do castigo no mato. Tratamento dos espiões. Disciplina no mato.
Ele visitava muitas localidades para estar a par do que vai acontecendo.
Matebian: viu pessoas mortas nos buracos das rochas. Os aviões revesavam-se no bombardeamento; atirando para os sítios onde havia pessoas. Como se ia buscar a água.
Captura, separando-se do irmão. Foi a Baguia, investigação, salvo-conduto para regressar a Los Palos; encontra o irmão no caminho que lhe dá coragem.
Alimentação na vila. Os TNI chamam-no para se apresentar ao Kodim, mandam-no procurar o irmão.
Vendo capturar o SeraKey.
Encontra o irmão, não quer render-se, organiza fornecimento de alimentos; depois, saíram juntos. Três irmãos no mato.
Como o comandante do batalhão de nome Martinho matava as pessoas.
Os pais foram levados para Ataúro. Encontra de novo o pai em 1994.
Como eram os treinos no mato. Torna-se guarda-costas do Orlando.
Em 1983: fica com Xanana, antes do levantamento. Como era o encontro nessa altura.
Soube que o irmão morreu no assalto, emocionado, perturbado, mas sempre na ordem e disciplinado.
Torna-se guarda-costas de Xanana Gusmão até 1987. Como era a relação com os colegas.
As forças de Miplin e Tonsu, desenvolvimento da clandestina no meio dos indonésios.
Elemento de segurança no encontro de Xanana com D. Martinho em Mehara.
Levantamento e piores consequências. Mulheres e maridos são torturados, contam as mulheres.
Experimentando produção de alimentos, mas a água muito suja, etc.
Gosto pela guerra. Como tem saudades da família. Medicamentos usados, etc.
Um encontro com Xanana, como as forças fazem as perguntas, ex. as armas não são suficientes. Xanana diz ‘pinta as armas apenas nas costas, não se promete as condições. Se querem as condições, entrem na tropa indonésia.’
Xanana foi de novo a zona central. Encontraram-se apenas em 1991, onde fez umas filmagens. As outras Base de Xanana.
Ficam desmoralizados com a captura de Xanana, pensando que a guerra estava perdida.
Torna-se comandante da secção em 1999.;
[Tétum: Familia maun aliin 12, inan aman agrikultor.
Kiik iha 1975. Haree paracaidistas tun. Falintil halo ai-kuat hanesan trampa iha rai kuak; oho indonesia sira, nomos animal balu.
Oinsa halai, lao. Maun kaer frosa seguransa Fale, nia tuir, maibe aman la gosta ne’e, hirus fali.
Ajuda hanorin ho profesor iha ai-laran. Escola OPJT to’o 1976.
Aman hola parte seguransa, inan OPMT. Roupa, etc.
Ba Matebian, liu fatin 16 atu lao to’o neba.
Oinsa OPJT organisa, halao aktividades.
Forma kastigu iha ai-laran. Sistema espiaun nian. Disiplina ai-laran nian.
Nia lao bebeik, hakarak hatene saida mak akontese.
Matebian: haree ema nebe mate iha fatuk kuak. Oinsa aviaun sira seluk troka malu ba bombardeamentu; tiru ba be fatin atu kona ema. Oinsa kuru be neba.
Kaptura, fahe malu ho maun. Ba bagui, investigasaun, surat jalan atu fila ba Los Palos; hasoru maun iha dalan fo koragem.
Hahan iha vila. TNI bolu presenta an iha Kodim, haruka buka maun.
Haree kaer SeraKey.
Hasoru maun, lakohi rende, hahu organisa atu fo hahan; depois, sai hamutuk deit. Maun nain 3 iha ai-laran.
Oinsa comandante batalyon ida Martinho oho ema.
Inan aman sira lori ba Atauro. Hasoru aman fali 1994 deit.
Treinamentu iha ai-laran oinsa. Sai eskortu Orlandu nian.
1983: hela hamutuk ho Xanana, molok levantamentu. Oinsa enkontru sira tempu neba.
Rona maun mate iha assaltu, emosaun, susuar, maibe tuir orden, dsiliplina.
Sai escortu Xanana Gusmao nian to’o 1987. Relasaun ho malu oinsa.
Forsa Miplin no Tonsu sira, hanesan klandestinidade iha Indonesia nia leet.
Sai seguransa ba Xanana nia enkontru ho Dom Martinho iha Mehara.
Levantamentu no konsekuensia nebe aat liu. Feen lain sira hotu, torutrua, feen sira konta.
Kokko produksaun hahan, maibe be arrasca,foer, etc.
Gosta funu. Ionsa hanoin familia. Ai-moruk nebe usa, etc.
Enkontru ida ho Xanana, oinsa forsa sira husu pergunta, ex. Kilat la to’o. Xanana hatete ‘pinta kilat iha kotuk deit, la promete kondisaun. Hakarak kondisaun, tama militar Indonesia nian.’
Xanana ba fali zona central. Hasoru malu fali iha 1991 deit, iha nebe nia hasai filme. Base sira seluk Xanana nian.
Morale tun wainhira kaer Xanana, hanoin lakon funu.
Sai Comandante Seksaun 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.077
Audio
Pasta: 08023.040Título: Entrevista a Madre Rosa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Oecussi. Antes era gentia. O tio internou-a num colégio, de Oecussi foi para Ermera.
No contra golpe: foge com outras irmãs para a fronteira; evacuação da população. Entrada em Atambua. Ouviu dois elementos da Fretilin falarem; querem independência, ou querem comunismo.
Foi para a Austrália, depois foi estudar para as Filipinas.
Regressa a Timor em 1987. os indonésios desconfiam dela. Foi apresentada pela Madre ao Bispo, deve dazer um relatório, etc.
Em 1992 regressa a Soibada. O padre Filomeno Barreto era superior da missão, era perseguida, cheia de coragem.
Ela pensava ser Soibada uma grande cidade; mas ficou desiludida.
O Padre aconselhou-a a não falar tétum porque podem desconfiar. Falando sobre a vida no mato; ela imaginava-as sem higiene e mais coias.
Em 1992 recebe uma carta do mato, assinada pelo Comandante L7, para trabalharem em conjunto. O Padre aconselhou a lê-la e depois queimá-la. Ela deu-lhe aquilo que pediu (imagem, velas, etc.).
Em 1994 recebeu o filho de Bilo Mali. Como fazer história sobre o rapaz para que as pessoas acreditem.
Em 1995 foram levadas 50 pessoas a Soibada como prisioneiras, as pessoas pediram ao padre para celebrar uma missa, mas ele não aceitou.
Como era feita a ligação com o estafeta.
A população que dá a conhecer a ligação, como fornecem alimentos para os do mato.
Em 1999: Meno Lopes foi a Soibada para fazer mal. Os militares deram-lhes informações.
O seu nome do mato (código) era ‘Avó Teresa’.
Em Julho de 1999 foi chamada para Peru. Não quis ir, s Madre Superior obrigou-a a ir. Viu Xanana Gusmão sair da cadeia nas noticias de televisão, Interrompeu os estudos em Peru, em Novembro regressa a Timor-Leste. Viu Dili e regressa a Soibada.
Em 1999 encontra-se com L7 e outros membros das Falintil.
As milícias em Oecussi: antes eram colegas de escola, por isso ficavam zangados com ela.
Como refugiada pretende regressar. O que é que os jovens de hoje podem fazer. Ser humilde, tolerante para com o outro.;
[Tétum: Moris Oecussi. Uluk fiar animismo. Tiu hatama nia ba kolegiu, husi Oecussi ba fali Ermera.
Kontra-Golpe: halai ho Madre sira ba fronteira; populasuan evakua.Tama Atambua. Fretilin rua nebe nia rona; hakarak ukun an, ka hakarak komunismo.
To’o Australia, depois estuda iha Filipinas.
Fila mai Timor 1987. Bapak deskonfia. Madre Superior apresenta nia ba Bispu, tenki halo laporan, etc.
1992 fila ba Soibada. Padre Filomeno Barreto neba, perseguida, barani.
Imagina Soibada sidade boot; to’o neba hakfodak.
Padre fo hatene katak labele kolia Tetum tanba deskonfia. Kolia kona ba ai-laran sira; nia imagina sira foer, buat hotu.
1992 simu karta husi ai-laran, ho Comandante L7 nia naran, atu bele servisu hamutuk. Padre hatete tenki le, depois sunu. Fo ajuda nebe husu (imagem, lilin, etc.).
1994 simu Bilo Mali nia oan. Oinsa halo historia kona ba labarik ne’e atu ema bele fiar.
1995 ema nain 50 tula mai Soibada hanesan prisioneiru, ema husu Padre atu halo missa, maibe nia la simu.
Onisa lao ligasaun ho estafeta.
Populasaun nebe fo hatene sira nia ligasaun, oinsa fo hahan ba ai-laran sira.
1999: Meno Lopes ba Soibada atu estraga. Militar fo hatene informasaun.
Ninia naran kodigu ‘Avo Teresa’.
Julho 1999 surat bolu nia ba Peru. Lakohi, Madre Superior mak haruka. Iha televisaun haree Xanana Gusmao sai husi kadeia, Kansela estuda iha peru, Novembru mai fali Timor Leste. Lao haree Dili, fila ba Soibada.
1999 hasoru ho L7 no Falintil sira seluk.
Mlisia sira iah Oecussi: uluk estuda hamutuk ho ninia boot iha escola, entaun hirus fali ho nia.
Oinsa atu refugiadus bele fila fali mai. Saida maka jovem sira bele halo ohin. Papel humildade, hakraik an ba ita.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.040
Audio
Pasta: 08023.125Título: Entrevista a Bi Lesa no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Nascida em 1965, estudou até 3ª classe.
Durante a invasão fugiu para o mato e fez parte da OPMT. Mataram o seu pai no mato.
Esteve com os comandantes Kalisa e Ologari.
Em 1983 casou com Adjunto Kibi.
Trabalhou com Taur Matan Ruak, em 1986.
Teve um filho e deixou-o ao cuidado do Orfanato de Venilale, então sob a orientação do padre Locatelli, tal como eram levadas a fazer as guerrilheiras que estavam no mato.
Primeiro como Delegada, depois como Assistente, participou no programa de politização.
Em 1990 esteve com Mau Kalo, na zona de Soibada, e posteriormente com Lú Olo.
Em 1994 encontrou toda a família.
Refere as dificuldades com roupas, medicamentos e outros bens de primeira necessidade.
Morreram vários homens do comandante Kalisa.
Narra as festas realizadas no mato, especialmente o 20 de Agosto, (Contra-golpe da FRETILIN, que assume o controlo da situação na generalidade do território. Nascem as
FALINTIL, braço armado da FRETILIN).
Refere-se à operação de Aitana, onde o inimigo capturou mulheres grávidas cometendo as maiores atrocidades.
Quando se deslocou para Oeste constatou a dureza das condições de vida, não havia alimentos, medicamentos nem outros bens de primeira necessidade.;
[Tétum: Moris 1965, escola to’o 3a klasse, invasaun halai ba ai-laran no tama OPMT. Ema oho aman iha ai-laran.
Hamutuk ho Comandante Caliça no Oligari.
1983 kaben ho Adjunto Kibi. Tempu ne’e hamutuk ho Taur Matan Ruak iha 1986.
Hetan oan, fo ba Padre Lokoteli iha Venilalae.
Primeru hanesan delgada, depois ba fali Assistente, halo programa politisasaun.
1990 lao hamutuk fali ho Mau Kalo, ba parte Soibada, depois hamutuk ho Lu Olo.
Iha 1994 hetan familia hotu. Hetan fali ho Padre Madre sira, Madre husu oinsa bele hela feto mesak iha ai-laran. Nia lakohi haree Java nia oin.
Oinsa orientasau nebe hetan husi Xanana Gusmao kona ba labele oho arbiru, etc. Oinsa simu jornalista sira husi Australia iha Soibada.
Oinsa problema ho roupa, ai-moruk, etc. Operasaun iha Los Palos nebe halao, iha nebe tiru mate Comandante Kaliwai nia elementu. Ema seluk mos nebe mate tempu neba, oinsa enemigu atake makaas liu.
Comandante Caliça ninia elementu sira nebe mate, Caliça mesak mak konsege halai sai.
Konta oinsa festa nebe halao iha ai-laran, ba loron boot hanesan 20 Agostu, etc..
Tempu operasaun ai-tanan, oinsa kaer feto estadu, koa kabun fali.
Mai fali Loromonu, hahan aimoruk nebe la iha.
Tempu ida nebe Xanana Gusmao mai fali husi Los Palos, iha ninia fatin kaer nia tanba la hatene ne’e sira nia boot. Depois tenki husu fali deskulpa ba nia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.125
Audio
Pasta: 08023.124Título: Entrevista a Bi Lesa no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Nascida em 1965, estudou até 3ª classe.
Durante a invasão fugiu para o mato e fez parte da OPMT. Mataram o seu pai no mato.
Esteve com os comandantes Kalisa e Ologari.
Em 1983 casou com Adjunto Kibi.
Trabalhou com Taur Matan Ruak, em 1986.
Teve um filho e deixou-o ao cuidado do Orfanato de Venilale, então sob a orientação do padre Locatelli, tal como eram levadas a fazer as guerrilheiras que estavam no mato.
Primeiro como Delegada, depois como Assistente, participou no programa de politização.
Em 1990 esteve com Mau Kalo, na zona de Soibada, e posteriormente com Lú Olo.
Em 1994 encontrou toda a família.
Refere as dificuldades com roupas, medicamentos e outros bens de primeira necessidade.
Morreram vários homens do comandante Kalisa.
Narra as festas realizadas no mato, especialmente o 20 de Agosto, (Contra-golpe da FRETILIN, que assume o controlo da situação na generalidade do território. Nascem as
FALINTIL, braço armado da FRETILIN).
Refere-se à operação de Aitana, onde o inimigo capturou mulheres grávidas cometendo as maiores atrocidades.
Quando se deslocou para Oeste constatou a dureza das condições de vida, não havia alimentos, medicamentos nem outros bens de primeira necessidade.;
[Tétum: Moris 1965, escola to’o 3a klasse, invasaun halai ba ai-laran no tama OPMT. Ema oho aman iha ai-laran.
Hamutuk ho Comandante Caliça no Oligari.
1983 kaben ho Adjunto Kibi. Tempu ne’e hamutuk ho Taur Matan Ruak iha 1986.
Hetan oan, fo ba Padre Lokoteli iha Venilalae.
Primeru hanesan delgada, depois ba fali Assistente, halo programa politisasaun.
1990 lao hamutuk fali ho Mau Kalo, ba parte Soibada, depois hamutuk ho Lu Olo.
Iha 1994 hetan familia hotu. Hetan fali ho Padre Madre sira, Madre husu oinsa bele hela feto mesak iha ai-laran. Nia lakohi haree Java nia oin.
Oinsa orientasau nebe hetan husi Xanana Gusmao kona ba labele oho arbiru, etc. Oinsa simu jornalista sira husi Australia iha Soibada.
Oinsa problema ho roupa, ai-moruk, etc. Operasaun iha Los Palos nebe halao, iha nebe tiru mate Comandante Kaliwai nia elementu. Ema seluk mos nebe mate tempu neba, oinsa enemigu atake makaas liu.
Comandante Caliça ninia elementu sira nebe mate, Caliça mesak mak konsege halai sai.
Konta oinsa festa nebe halao iha ai-laran, ba loron boot hanesan 20 Agostu, etc..
Tempu operasaun ai-tanan, oinsa kaer feto estadu, koa kabun fali.
Mai fali Loromonu, hahan aimoruk nebe la iha.
Tempu ida nebe Xanana Gusmao mai fali husi Los Palos, iha ninia fatin kaer nia tanba la hatene ne’e sira nia boot. Depois tenki husu fali deskulpa ba nia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.124
Audio
Pasta: 08023.068Título: Entrevista a Lere Anan Timor no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Iliomar em 1952. Estudou no colégio de Fatumaca. Foi tropa do exército português e era condutor.
Grupos que surgiram em Palos, conflito entre membros da Fretilin.
No golpe: fugiu de Los Palos para Baucau; no contra-golpe regressa a Los Palos.
Aquando da invasão de Los Palos esteve em Iliomar com um pelotão. Com a entrada do inimigo, as Falintil retiraram-se; ligação com Comité Central. SeraKey vai a Los Palos para reorganizar as Falintil.
O militar desse tempo tinha muito poder.
Encontro com Aquiles que entregou as armast, Hornai junta as forças e dão tiros contra SeraKey.
Recepção da carta de Xanana. Reacção no tempo de Aquiles, teve impacto nacional, surge desconfiança entre as Falintil.
A estrutura político-militar em Ponta Leste sob SeraKey.
A evacuação da população para Matebian. Destruída a Base de Apoio, houve dispersão, perda de comando, vai refugiar-se em Iliomar.
Como era o sofrimento em Matebian.
Em 1980 Xanana Gusmão reorganiza a resistência no local de Bui Dala. Como Xanana procurar encontrar-se com David Alex.
Como criou o Partido Marxista-Leninista nesse tempo, em Mau Bae.
Os Membros Comité Central ficaram muito reduzidos. Entraram mais elementos numa conferência.
Em 1982 surge a Unidade Nacional, lendo o livro sobre os critérios para ser membro de PML/F.
Xanana convoca encontro extraordinário em 1984. Oligari, Mauk Moruk, Kilik não comparecerem. Xanana toma a decisão para revogar apenas PML/F, CRRN
Oligari, Kilik, Mauk Moruk encontraram-se com ele, aconselhando-o a não aceitar.
Desta reestruturação radical, surge a crise política, o grupo de Kilik pretende dividir as forças. Taur Matan Ruak e Konis Santana foram intermediários.
Mau Hunu desarma L7 porque o seu irmão Mauk Moruk se rendeu.
Qual era o carácter de Xanana.
Conflito entre Xanana, Mau Hodu e Mau Hunu.
Em 1992 estava em Los Palos como responsável da operação militar da zona.
Muitos soldados de Sai Tula morreram.
Os veteranos das Falintil em 1990: as armas não chegavam a 90.
Ferido foi-se esconder num refúgio de Kablaki.
Como as Falintil deixaram de ser Fretilin em 1987.
Ligação com Ai tahan Matak em 1987 – 1989.
As famílias que tinham pena dele, enviaram duas pessoas para o mato para o ajudarem em 1995.;
[Tétum: Moris Iliomar 1952. Escola, ba colegio Fatumaca. Tama tropa Portugues, sai conductor.
Grupu nebe mosu iha Los Palos, konflitktu entre Fretilin sira.
Golpe: halai husi Los Palos ba Baucau; kontra-golpe fila ba Los Palos.
Invasaun iha Los Palos nia iha Iliomarho pelotaun ida. Oinsa enemigu tama, Falintil retira; ligasaun ho Comite Central kotuk. SeraKey tama Los Palos atu organisa fali.
Militar tempu neba poder hotu.
Hasoru malu ho Akilis nebe fo kilat, Hornai halibur forsa tiru hasoru SeraKey.
Simu siurat husi Xanana. Reaksaun Akilis nian tempu neba, impaktu nasional nebe iha, mosu deskonfiansa ba Falintil sira.
Estruktura politiku-militar iha Ponta Leste husi SeraKey.
Evakuasaun populasaun tempu neba to’o Matebian. To’o Base de Apoio rahun, dispersadu, lakon comandu, nia halai ba subar iha Iliomar.
Terus iha Matebian oinsa.
1980 Xanana Gusmao reorganisa resistensia iha rai Bui Dala. Xanana buka David Alex oinsa.
Oinsa harii Partidu Marxista Leninista tempu neba, iha Mau Bae.
Membrus Comite Central reduzidus, hela oituan. Foti tan iha konferensia neba.
1982 mosu Unidade Nasional, le livro kona ba kriteriu tama membru PML/F.
Xanana konvoka enkontru extraordinariu 1984. Oligari, Mauk Moruk, Kili la mosu. Xanana hola decisaun atu revoka deit PML/F, CRRN
Oligari, Kili, Mauk Moruk hetan nia, akonselha atu labele simu.
Husi restrukturasaun radikal ne’e, mosu krise politka, Kilik sira hakarak fahe forsa. Taur Matan Ruak no Konis Santana hanesan intermediariu.
Mau Hunu desarma L7 tanba maun Mauk Moruk rende tiha.
Oinsa Xanana nia karakter.
Konfliktu entre Xanana, Mau Hudu, no Mau Hunu.
1992 nia iha Los Palos hanesan responsavel ba operasaun militar neba.
Sai Tula nia soldadus sira mate barak.
Veteranus Falintil iha 1990: kilat la to’o 90.
Kanek ba subara iha fatuk kuak iha Kablakai.
Oinsa Falintil sai husi Fretilin iha 1987.
Ligasaun ho Ai tahan Matak iha 1987 – 1989.
Familia nebe hanoin nia, haruka ema nain rua ba ai-laran atu ajuda nia iha 1995.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.068
Audio
Pasta: 08023.137Título: Entrevista a Lu Olo no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Osu, em 1954. O pai contava histórias da guerra japonesa. Estudou na sua terra natal até à 4ª classe.
Adquiriu livros sobre Cuba e sobre os Movimentos de Libertação Africana. Simpatiza com a FRETILIN, passando a ser militante activista. Muitos acusam-no de comunista.
D. Martinho da Costa Lopes pediu-lhe que ensinasse em Osu.
Durante o Golpe da UDT foge para Díli.
Presenciou a invasão. Fugiu com Olo Kasa para Ponta Leste, eleito vice-secretário de Osu, Mau Hodu para Secretário. Delegado do Comissariado da Ponta Leste.
Em 1979 a Base foi desmantelada, no entanto conseguiu sair com Olo Kasa e Serakey. Ainda nesse ano, procurou a Direcção da Luta e encontra-se com Hermenegildo Alves. Esperou por orientações, que nunca recebeu.
Em 1980 soube que Xanana Gusmão estava vivo.
Refere-se à Reorganização Nacional.
Diz que não participou na Conferência Nacional em 1981.
Foi Adjunto do Centro-Leste.
Fala do Levantamento Nacional, Krarás, em 1983.
Em 1987 foi Adjunto do Centro-Leste. Trabalhou com Konis Santana até 1992, e após a sua morte assumiu a liderança da Comissão Directiva da FRETILIN.
Opôs-se à linha do partido que defendia a transferência da liderança para o exterior.
Referência à Conferencia de Sydney, em 1998.
Sustenta que a criação do Partido Marxista-Leninista, aceite pela maioria, foi como que uma homenagem aos líderes tombados em combate.
Aborda o conflito que surgiu em 1984, envolvendo Kilik, Mauk Moruk, Oka e Ologari. Diz que pretendiam criar um outro Comité Central. Entende que a situação nada ajudou a democracia.
Veio a assumir o comando da 3ª companhia, perto de Ologari.
Aborda o cessar-fogo e Karás; e a criação da Brigada Vermelha, com Ologari e Mauk Moruk.
Afirma que, à data, entre Xanana Gusmão e Kilik reina divergência a política, no entanto, a nível particular mantêm uma boa relação.
Referindo-se à rede clandestina, diz que se vai desenvolvendo lentamente, tal como
sucedeu durante o período das Bases de Apoio.
Faz uma abordagem à Direcção de CNRM; contra-guerrilha, repovoamento, estratégia territorial e Transmigração.
Explica a necessidade duma política de Unidade Nacional, referindo-se ao papel da Igreja no processo.
Permaneceu em Salau, Soibada, durante 10 anos. Lamenta a situação daqueles que contribuíram para a luta - Guilherme, Bi Barani, Lalatak, Mau Gadi; foram detidas as famílias que os escondiam e ainda assim não revelaram nomes ao inimigo. Destaca o valor das populações de Soibada, e de todos os timorenses: presta-lhes homenagem em nome do sacrifício e da coragem ao longo dos anos de luta. Enfrentaram a chuva, o vento, os relâmpagos. Sustenta que a constituição é algo vazio para todos estes.;
[Tétum: Moris Ossu 1954. Aman konta funu Japonesa. Escola Ossu to’o 4a klasse.
Ba Xavier Amaral nia escola.
Hetan livru kona ba Cuba, estuda; nomos kona ba Africa. Simpatiza ho Fretilin, simu kartaun, aktivista. Ema akusa komunista.
Dom Martinho husu atu hanorin iha Ossu, halo tinan ida.
Golpe halai ba Dili.
Invasaun haree. Halai ho Olocasa ba Ponta Leste, sai visi-sekretariu ba Ossu, Mau Hudu Sekretariu. Delegadu komisariadu Ponta Leste nian.
1979 Base Rahun rende, sai ho Olocasa no Serakey. 1979 buka direksaun, hetan Hermengiilio Alves. Depois hein orden, nebe la mai.
1980 rona Xanana Gusmao moris, kontente fali. Oinsa reorganisasaun.
La partisipa iha Konferensia Nasional iha 1981. kargu Adjunto Centro-Leste. Klandestiidade ho desisaun militar, kuadru medio deit.
1983 levantamentu Kraras,. Oinsa estrategia, nomos processu kontak dame. Rompe tanba enemigu atu deskobre rede klandestina.
1987 Adjunto Centro-Leste. Servisu ho Konis Santana to’o 1992, Konis Santana mate, nia simu kargu Komisaun Direktiva Fretilin nian.
La simu trensferensia lideransa ba liur. Oinsa lideransa kolektiva nebe halo iha konferensia iha Sydney 1998.
1975 – 1979: oinsa halao servisu Sekretariu da Zona. Disiplina iha ai-laran. Papel du;lu. Iha CNRT: separasaun duni entre politika ho militar.
Partidu Marxista-Leninista hanesan homenagem ba matebian sira. Maioria aseita.
1984: konfliktu wainhira atu halakon formalmente. Kilik, Mauk Moruk, Oka, Oligar la konkorda, sai krise boot. Sira atu harii comite central seluk, parese golpe fali atu mosu.
Situasaun la fo ba demokrasai. Xanana gusmao fo lista tiha ba fulan tlu.
Niahela ho 3a companhia, besik Oligari sira tempu neba.
Tempu Kraras: Harii rigada Vermelha ho Oligari, Mauk Moruk sira.
Relasaun Xanana Gusmao ho Kilik hanesan divergensia politika deit, partikular relasaun diak.
Klandestinidade lao kleur hanesan hahu iha Base de Apoio.
Direksaun CNRM nian (Hanesan direksaun barak mak mate iha Laline).
1987: kontra-guerilha, repovoamentu, estrategia territorial. Oinsa loke estradas atu isola forsa. Transmigrasaun mos.
Presiza politika Unidade Nasional tanba sa; papel Igreja nian.
Cruzeiro hanesan fatin susar ba enemigu sira….
Hela iha Salao, Soibada tinan 10 Oinsa hanoin fali ema neba, Guilherme, Bi Barani, Lalatak, Mau Gadi; kaer familia nebe subar sira, nunca hatete sai.
Valor ba ema Soibada, nomos timor: homenagem, sakrifisiu, koragem. Udan, anin, tarutu; hanoin fali sira. Konstituisaun hanesan buat ida mamuk ba ida ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.137
Audio
Pasta: 08023.148Título: Entrevista a Pedro Tilman no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Fez a tropa em 1972. Na invasão foge para o Centro Norte, alguns membros da família morrem.
Como era sofrimento e fome nas montanhas. A população morre, é abandonada.
Assalto a um tanque de guerra, assalto a Ramelau em 1977.
Nicolau Lobato transferiu-se para Laclubar por causa dos tiroteios.
Nicolau Lobato entra na zona de morte.
Rendição, o inimigo não dá de comer. A mulher morre por comer apenas sagu (farinha de palmeira).;
[Tétum: Tama tropa 1972. Invasaun, halai to’o Centro Nortae, familia balun mate.
Oinsa terus, hamlaha iha ailaran. Populasaun mate, soe deit
Assaltu ida kontra tanque de guerra, assalta Ramelau 1977.
Nicolau Loubato muda ba Laclubar rona ema tiru.
Hatene Nicolau Loubato tama zona de morte.
Rende, enemigu la fo hahan. Feen mate tanba han akar deit.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.148
Audio
Pasta: 08023.131Título: Entrevista a Jorge Serrano no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Iniciou ligação com a rede clandestina quando estudava no Externato São José. Com outros colegas da escola, recebeu orientações de Xanana.
Assustou-se ao ver Xanana entrar em sua casa.
Xanana não ficava sempre em uma casa em Lahane, mas deslocava-se de casa a casa.
Com os colegas ouvia as cassetes gravadas com mensagens de Xanana, por vezes ficavam com problemas.
Detenção de Xanana: de manhã cedo, a TNI rodeou a casa, mandou-o abrir a porta, discutiram. A TNI vendava os olhos de Xanana e umas pessoas levavam-no pela mão. Ele reconheceu essas pessoas.
Como era o abrigo de Xanana. As atitudes de Xanana quando estava em casa.
Questão de segurança, alimentação, etc. as crianças faziam segurança.
Toda sua família foi detida depois disso. A rede desmantelada.
Reflexão: como desenvolver este país.;
[Tétum: Hahu ligasaun ho klandestinidade bainhira escola iha Externato São Jose. Ho kolega sira seluk iha escola, hetan orientasaun husi Xanana.
Hakfodak atu hetan Xanana tama ninia uma.
Xanana la hela metin iha uma ne’e iha Lahane deit, maibe ba fatin sira seluk hotu.
Ho kolegas sira rona mensagems gravadas iha cassette husi Xanana, dala ruma mos hetan surat.
Kaer Xanana: dadeer sai nakukun, TNI hadulas uma, haruka nia loke odamatan, diskute malu. TNI lori ema nebe taka oin metin atu bele hatudu dalan to’o Xanana. Nia konhece ema sira ne’e.
Oinsa Xanana halo ninia abrigu. Xanana ninia hahalok wainhira hela iha uma.
Oinsa seguransa, hahan, etc. Labarik sira halo seguransa.
Kaer ninia familia tomak hafoin ida ne’e. Rede naksobu.
Refleksaun oinsa desenvolve rai ida ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.131
Audio
Pasta: 08023.005Título: Entrevista a Carlos Faria no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Aileu em 1970. Invasão e fuga para as montanhas com os pais e rendição em 1979.
Em 1988 procura seguir as Falintil, não as encontra, em cinco anos não as encontra.
Em 1993 fez tarefa de ligação na área de Lequidoe, torna-se secretário Nurep.
Foi guia dos materiais que foram enviados.
Em 1997 estabelece contacto com Órgão Superior na retaguarda porque o inimigo capturou muitos responsáveis.
Experimenta contactos com região 4 através do secretário da zona Bibi Malae. Em 1998 estabelece contacto com a faixa flexa, Same-Ainaro-Maubisse. Como estabelecer contacto com as Falintil através da rádio. Organiza o referendo de 1999 como membro de CNRT.;
[Tétum: Moris Aileu 1970. Invasaun halai ai-laran ho inan aman sira, rende 1979.
1988 buka tuir Falintil sira, la hetan, tinan lima la konsege hetan.
1993 halo ligasaun iha parte Lequidoe, sai sekretario Nurep.
Halo guia ba material nebe haruka ba.
1997 kontaktu ho Orgaun Superior kotuk tenba enemigu kaer responsaveis barak.
Koko kontaktu ho regiaun 4 liu sekretariu zona Bibi Malae. 1998 kontaktu ho xaixa flexa, Same-Ainaro-Maubisse. Oinsa komunikasaun ho Falintil ho radio. Organisa votasaun 1999 hanesan parte CNRT nian.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.005
Audio
Pasta: 08023.095Título: Entrevista a Gregório Saldanha no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Estudou até 4ª classe. Em 1974 ficavaperto do Xavier Amaral.
Acompanhou a alfabetização em Hera na altura do golpe. No contra-golpe viu o ptimo preso em Palapaço.
Assistiu à proclamação unilateral da independência. Reinava grande emoção na altura.
Na invasão os pára-quedistas desceram, ele fugiu.
Não foi à escola, acompanhou a Rádio Maubere que dizia que haviam de chegar forças de Pequim.
Em 1982 voltou a estudar. Trabalha no hospital.
Participa na demonstração, sofreu terror. Pediu para sair do hospital.
Membro da rede com Constâncio Pinto, preparou a visita dos parlamentares portugueses. Recebeu um documento de um estafeta para organizar o 12 de Novembro, juntamente com Jacinto Alves e mais outros.
Jacob Fernandes (Chefe do Suco de Santa Cruz): encontro em sua casa, juntaram-se Ojetil, Fitun, Renetil, HPPMAI, etc.
(antes:) encontro em SMP (Escola Preparatória) Paulo (VI) quando lá estudava, reuniu-se com os da Fretiiln no Externato São José.
Em 1988 foi capturado, foi torturado.
Ferido em 12-11, foi ao hospital, levado para Comarca de Balide. Deram-lhe prisão perpétua.
Tratamento dos presos na cadeia. Demonstração que se fez quando Amos Wako foi de visita.
Acompanhou as votações na cadeia em Yogyakarta, viu através da televisão; depois, form agredidos por outros presos quando souberam dos resultados.
De regresso encontrou-se com a família (a mãe morreu na cadeia).
Criação de Ojetil, funda CRN-JT.
A Ojektil foi criada em Balide, com José Manuel. Forma o secretariado do Comité, com Constâncio Pinto como Secretário-Geral.
Recebe orientações de Xanana para realizar uma manifestação pacífica.
Escutando antes sobre o 12 de Novembre, a rádio informa que a delegação dos Estados Unidos ia a Dili, mas não chegou.
Problemas na escola São Paulo, agrediram indonésios.
A 09-11 recebe orientações para a manifestação, entregou ao Constâncio Pinto, porque era procurado pelos indonésios.
Aproveitam a morte de Sebastião Gomes para realizar a manifestação.
Xanana Gusmão presente em Díli.
Usa a camisola com etiqueta ‘Lorico Asua’in’. Como preparar estandartes, escolhendo palavras.
Saiu de Motael, entre os homens do Kodim que entraram para provocações, a juventude feriu um Major com uma facada.
Viu os indonésios aproximarem-se. A Joana dirige uma oração, os indonésios atiram sobre eles. Fugiu, foi atingido, caiu.
O Comandante deu ordens para os que estiverem vivos que levantassem a mão; levantou a mão, levado para hospital militar. Foi levado a julgamento, como decorreu o processo.;
[Tétum: Escola too 4a klasse. Iha 1974 hela besik Xavier Amaral.
Tuir alfabetizasaun iha Hera tempu Golpe. Kontra-ggolpe haree primo nebe kastigu iha Palapasu.
Assiste proklamasaun unilateral ba independensia. Emosaun tempu neba.
Invasaun, paracaidista tun, halai fali.
La ba escola, akompanha Raio Muere nebe hatete katak forsa sei mai husi Peking.
1982 fila ba escola. Servisu iha hospital.
Hola parte iha demonstrasaun, hetan teror. Husu sai husi hospital.
Membru rede ho Constancio Pinto, prepara ba visita Parlamentu Portugues nian. Simu surat liu estafeta atu organisa 12 Novembru, hamutuk ho Jacinto Alves no sira seluk tan.
Jacob Fernandes (Chefe Suco Santa Cruz): enkontru iha nina uma, halibur Ojetik, Fitun, renetil, HPPMAI, etc.
(tempu uluk:) hasoru iha SMP Paulo bainhira oscola ona, halibur ho Fretiiln sira iha Externato Sao Jose.
1988 kapturadu, hetan toruturas.
12 / 11 kanek, ba hospital, kadeia fali iha Comarca Balide. Hetan sentença perpetua.
Oinsa tratemento iha kadeia nia laran. Demonstrasaun nebe halo wainhira Amos Wako visita
Tuir votasaun iha kadeia nia laran iha Yogyakarta, assiste husi televisaun; deois, dadur maluk baku sira wianhira rona resultadu.
Mai fali kontente hasoru malu ho familia (inan mate wainhira iha kadeia).
Hamoris Ojetil, funda CRN-JT.
Ojektil moris iha Balide, ho Jose Manuel. Forma sekretariu Comite, ho Constancio Pinto hanesan Sekretariu Geral.
Orientasaun husi Xanana, atu halo manifestasaun pasifika.
Rona antes kona ba 12 Novembre, radio dehan delegasaun Estadus Unidas nian mai, maibe la to’o.
Problema iha escola Sao Paulo, baku ba Bapak sira.
09 / 11 simu orientasaun ba manifestasaun, entrega ba Constancio Pinto, tanba Bapak sira buka nia.
Utiliza Sebastiao Gomes nia mate atu bele halo manifestasaun.
Xanana Gusmao iha Dili tempu neba.
Usa komizola ‘Lorico Asuwain’. Oinsa prpara spanduk, hili lia fuan.
Sai husi Motael, liu Kodim ema tama atu provoka, juventude sona fali Major ida.
Haree Bapak sira besik. Joana dirige atu reza, Bapak sira tiru. Halai, tiru kona nia, monu.
Comandante bolu sira nebe moris foti liman; nia foti, lori nia ba Hospital militar. Ba Tribunal, oinsa processu ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.095
Audio
Pasta: 08023.094Título: Entrevista a Gregório Saldanha no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Estudou até 4ª classe. Em 1974 ficavaperto do Xavier Amaral.
Acompanhou a alfabetização em Hera na altura do golpe. No contra-golpe viu o ptimo preso em Palapaço.
Assistiu à proclamação unilateral da independência. Reinava grande emoção na altura.
Na invasão os pára-quedistas desceram, ele fugiu.
Não foi à escola, acompanhou a Rádio Maubere que dizia que haviam de chegar forças de Pequim.
Em 1982 voltou a estudar. Trabalha no hospital.
Participa na demonstração, sofreu terror. Pediu para sair do hospital.
Membro da rede com Constâncio Pinto, preparou a visita dos parlamentares portugueses. Recebeu um documento de um estafeta para organizar o 12 de Novembro, juntamente com Jacinto Alves e mais outros.
Jacob Fernandes (Chefe do Suco de Santa Cruz): encontro em sua casa, juntaram-se Ojetil, Fitun, Renetil, HPPMAI, etc.
(antes:) encontro em SMP (Escola Preparatória) Paulo (VI) quando lá estudava, reuniu-se com os da Fretiiln no Externato São José.
Em 1988 foi capturado, foi torturado.
Ferido em 12-11, foi ao hospital, levado para Comarca de Balide. Deram-lhe prisão perpétua.
Tratamento dos presos na cadeia. Demonstração que se fez quando Amos Wako foi de visita.
Acompanhou as votações na cadeia em Yogyakarta, viu através da televisão; depois, form agredidos por outros presos quando souberam dos resultados.
De regresso encontrou-se com a família (a mãe morreu na cadeia).
Criação de Ojetil, funda CRN-JT.
A Ojektil foi criada em Balide, com José Manuel. Forma o secretariado do Comité, com Constâncio Pinto como Secretário-Geral.
Recebe orientações de Xanana para realizar uma manifestação pacífica.
Escutando antes sobre o 12 de Novembre, a rádio informa que a delegação dos Estados Unidos ia a Dili, mas não chegou.
Problemas na escola São Paulo, agrediram indonésios.
A 09-11 recebe orientações para a manifestação, entregou ao Constâncio Pinto, porque era procurado pelos indonésios.
Aproveitam a morte de Sebastião Gomes para realizar a manifestação.
Xanana Gusmão presente em Díli.
Usa a camisola com etiqueta ‘Lorico Asua’in’. Como preparar estandartes, escolhendo palavras.
Saiu de Motael, entre os homens do Kodim que entraram para provocações, a juventude feriu um Major com uma facada.
Viu os indonésios aproximarem-se. A Joana dirige uma oração, os indonésios atiram sobre eles. Fugiu, foi atingido, caiu.
O Comandante deu ordens para os que estiverem vivos que levantassem a mão; levantou a mão, levado para hospital militar. Foi levado a julgamento, como decorreu o processo.;
[Tétum: Escola too 4a klasse. Iha 1974 hela besik Xavier Amaral.
Tuir alfabetizasaun iha Hera tempu Golpe. Kontra-ggolpe haree primo nebe kastigu iha Palapasu.
Assiste proklamasaun unilateral ba independensia. Emosaun tempu neba.
Invasaun, paracaidista tun, halai fali.
La ba escola, akompanha Raio Muere nebe hatete katak forsa sei mai husi Peking.
1982 fila ba escola. Servisu iha hospital.
Hola parte iha demonstrasaun, hetan teror. Husu sai husi hospital.
Membru rede ho Constancio Pinto, prepara ba visita Parlamentu Portugues nian. Simu surat liu estafeta atu organisa 12 Novembru, hamutuk ho Jacinto Alves no sira seluk tan.
Jacob Fernandes (Chefe Suco Santa Cruz): enkontru iha nina uma, halibur Ojetik, Fitun, renetil, HPPMAI, etc.
(tempu uluk:) hasoru iha SMP Paulo bainhira oscola ona, halibur ho Fretiiln sira iha Externato Sao Jose.
1988 kapturadu, hetan toruturas.
12 / 11 kanek, ba hospital, kadeia fali iha Comarca Balide. Hetan sentença perpetua.
Oinsa tratemento iha kadeia nia laran. Demonstrasaun nebe halo wainhira Amos Wako visita
Tuir votasaun iha kadeia nia laran iha Yogyakarta, assiste husi televisaun; deois, dadur maluk baku sira wianhira rona resultadu.
Mai fali kontente hasoru malu ho familia (inan mate wainhira iha kadeia).
Hamoris Ojetil, funda CRN-JT.
Ojektil moris iha Balide, ho Jose Manuel. Forma sekretariu Comite, ho Constancio Pinto hanesan Sekretariu Geral.
Orientasaun husi Xanana, atu halo manifestasaun pasifika.
Rona antes kona ba 12 Novembre, radio dehan delegasaun Estadus Unidas nian mai, maibe la to’o.
Problema iha escola Sao Paulo, baku ba Bapak sira.
09 / 11 simu orientasaun ba manifestasaun, entrega ba Constancio Pinto, tanba Bapak sira buka nia.
Utiliza Sebastiao Gomes nia mate atu bele halo manifestasaun.
Xanana Gusmao iha Dili tempu neba.
Usa komizola ‘Lorico Asuwain’. Oinsa prpara spanduk, hili lia fuan.
Sai husi Motael, liu Kodim ema tama atu provoka, juventude sona fali Major ida.
Haree Bapak sira besik. Joana dirige atu reza, Bapak sira tiru. Halai, tiru kona nia, monu.
Comandante bolu sira nebe moris foti liman; nia foti, lori nia ba Hospital militar. Ba Tribunal, oinsa processu ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.094
Audio
Pasta: 08023.088Título: Entrevista a João da Costa Soares e Maria Madalena no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: João da Costa Soares:
Nasceu em Uaimori. O pai era comandante das Falintil. Como a guerra dos indonésios teve início, andaram aos tiros, obrigados a recuar.
Capturados pelos indonésios e levados para Lacluta. Muitos morreram. Os velhos são mortos a tiro.
Os pais renderam em Viqueque, o pai morreu de fome.
Tortura é o tratamento do inimigo.
Acompanhou a operação Aitana.
Em 1984 as Falintil queimaram-lhe a casa.
Foi estudar depois da rendição.
Torna-se responsável da caixa.
Nas votações de 1999 estava em Viqueque, depois foi para o acantonamento. Dificuldades na alimentação.
Agora sem saber porque regressa a Uaimori, apesar de muitas dificuldades. Sem estrsdas, saú débil.
Porque narrar esta história, é imprescindível.
Maria Madalena:
Nascida em Uaimori.
Em 1974 um velho é levado pelas Falintil para a prisão.
Trabalha na OPMT. Na invasão fugiu para o mato: fuga, bombardeamento. Rendição. Foi de novo a Venilale, separa-se da família e vai para Viqueque. Os indonésios tiram as coisas.
Foi a escola na vila.
Nas votações de 1999 estava em Viqueque
Pede ajuda do governo, pede também ajuda da igreja.;
[Tétum: João da Costa Soares:
Moris Wai Mori. Aman comandante Falintil. Oinsa funu Indonesia tama, tiru malu, tenki rekoa.
Indonesia sira kaer, lori ba Lacluta. Barak mate. Katuas sira tiru mate.
Inan aman rende Viqueque, aman mate tanba hahan la iha.
Tortura, tratamentu husi enemigu.
Tuir operasaun ai-tanan.
1984 Falintil sunu sira nia uma.
Ba escola hafoin rende.
Sai responsavel caixa.
Votasaun 1999 iha Viqueque, depois mai kedas akantonamentu. Susar hahan.
Agora tansa mai fali Wai Mori, susar nebe hetan. Estrada la iha, saude la diak.
Tansa tenki konta historia, importansia.
Maria madalena:
Moris iha Wai Mori.
1974 katuas chefe. Falintil lori dadur.
Halao OPMT. Invasaun, ai-laran: halai, bombardeamentu. Rende. Sai fali ba Venilale, fahe familia, ba Viqueque. Indonesia sira foti sasan.
Ba escola iha vila.
Votasaun 1999 iha Viqueque
Husu ajuda husi governu, husu igraj bele haree mos.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.088
Audio
Pasta: 08023.012Título: Entrevista a Mafalda no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Só as letras por falta de dinheiro; só o irmão é que prosseguiu. Ela ensinava ABC, estudou em Bobonaro.
Tinha vontade de estudar. Foi a Díli, ficando em casa do Sérgio Lobo, que lhe ensinar a ser enfermeira. As Irmãs ajudaram-na na escola, mentindo que tinha 3ª classe. Foi a Dare até a guerra começar.
Não compreende porque fazem guerra, mas filia-se na UDT. No golpe cozinhava para os golpistas. Depois adere a Fretilin, mas os outros desconfiam dela.
Na invasão escondeu-se numa cova, e cozinhava. Depois de um mês foram atacados pelos indonésios; ela estava doente, não conseguia fugir.
Trabalhou para os indonésios, ensinando na escola de Hatubulico até 1872 (será 1982). foi presa, castigada, viu tudo.
Foi inquerida no Koramil (polícia), sujeita a choques eléctricos, sem comer. No carro até Comarca de Díli; lombrigas na casa de banho.
Foi levada para Ataúro durante uma semana e meia, sem conhecer outros colegas. Ajudada pela Igreja.
Organiza as crianças quando os estrangeiros foram de visita, barrando o caminho para poder falar-lhes.
Regressa depois de dois anos e meio, até Bonuk, não há comida, uns morrem.
Consegue alguma ajuda para o mato. Mário Carrascalão foi visitá-los mas tinham medo de lhe falar. Ele insistiu, e conseguiu ouvir algumas exigências.
Foi a Ma uo, entre tropa de Sumatra que são tolerantes, e tropa de Kalimantan que são irraciveis, que punham granadas entre as ervas. Eles não se davam bem.
Em 1985 regressa a Dare, entra na rede clandestina. Com Tiger Kablaki.
Depois no dia 12 de Novembru foi assaltada a casa dela em Dare, foi presa.
Em 1999: foi presa em Junho, levada para Díli. Como foi a votaçao, depois foi solta, viu queimarem Díli.
Uns colegas saem de barco, estava aterrorizada. Foi de barco até Kupang. Foi de avião a Bali, ficando no interior de uma igreja, regressa a Baucau. As pessoas insultavam os pró-autonomia.;
[Tétum: Kiik escola la iha osan, maun ba deit. Nia hanorin ABC, estuda iha Bobonaro.
Hakarak estuda. Ba Dili hela iha Sergio Lobo nia uma, nebe hanorin nia atu sai enfermeira. Madre sira ajuda ba escola, bosok katak remata 3a klasse. Ba Dare to’o funu.
La komprende funu maibe tama UDT. Tein ba Golpe. Depois timu fali Fretilin maibe ema deskonfia.
Invasaun subar iha rai kuak, tein. Hafoin fulan ida Indonesia ataka; nia moras, labele halai.
Servisu ho Bapak, hanorin fali iha Hatubulico to’o 1872. Kaer nia, castigu, haree saida.
Inkeritu iha Koramil, choque listrik, la han. Iha kareta to’o Comarca Dili; ular nebe sai isin iha sintina laran.
Lori ba Atauro semana ida ho balun, la hatene kolega seluk tan. Misaun Igreja fo ajuda.
Organiza labarik wainhira aviaun malae mai, sira taka dalan atu bele kolia.
Mai fali hafion tinan rua ho balu, to’o Bonuk, la iha hahan, balu mate.
Konsege ajuda ai-laran balu. Mario Carrascalao ba, ema tauk kolia. Nia insiste, konsege exige buat ruma.
Ba Ma uo, entre tentara Sumatra nebe diak, no Tentara Kalimantan nebe susar, tau grenada iha duut laran. Sira haree malu ladiak.
1985 fila ba Dare, tama fali klandestinidade. Ho Tiger Kablaki.
Hafoin 12 novembru assalta fali ninia uma iha Dare, kaer nia.
1999: kaer nia iha Junho, lori to’o Dili. Votasaun oinsa, despois sai, haree Dili sunu.
Kolega sai ro, nia teror. Ba ho ro to’o Kupang. Konsege aviaun to’o Bali, hela iha Igreja nia laran, fila liu Baucau. Ema tolok ‘otonomi’.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.012
Audio
Pasta: 08023.011Título: Entrevista a Mafalda no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Só as letras por falta de dinheiro; só o irmão é que prosseguiu. Ela ensinava ABC, estudou em Bobonaro.
Tinha vontade de estudar. Foi a Díli, ficando em casa do Sérgio Lobo, que lhe ensinar a ser enfermeira. As Irmãs ajudaram-na na escola, mentindo que tinha 3ª classe. Foi a Dare até a guerra começar.
Não compreende porque fazem guerra, mas filia-se na UDT. No golpe cozinhava para os golpistas. Depois adere a Fretilin, mas os outros desconfiam dela.
Na invasão escondeu-se numa cova, e cozinhava. Depois de um mês foram atacados pelos indonésios; ela estava doente, não conseguia fugir.
Trabalhou para os indonésios, ensinando na escola de Hatubulico até 1872 (será 1982). foi presa, castigada, viu tudo.
Foi inquerida no Koramil (polícia), sujeita a choques eléctricos, sem comer. No carro até Comarca de Díli; lombrigas na casa de banho.
Foi levada para Ataúro durante uma semana e meia, sem conhecer outros colegas. Ajudada pela Igreja.
Organiza as crianças quando os estrangeiros foram de visita, barrando o caminho para poder falar-lhes.
Regressa depois de dois anos e meio, até Bonuk, não há comida, uns morrem.
Consegue alguma ajuda para o mato. Mário Carrascalão foi visitá-los mas tinham medo de lhe falar. Ele insistiu, e conseguiu ouvir algumas exigências.
Foi a Ma uo, entre tropa de Sumatra que são tolerantes, e tropa de Kalimantan que são irraciveis, que punham granadas entre as ervas. Eles não se davam bem.
Em 1985 regressa a Dare, entra na rede clandestina. Com Tiger Kablaki.
Depois no dia 12 de Novembru foi assaltada a casa dela em Dare, foi presa.
Em 1999: foi presa em Junho, levada para Díli. Como foi a votaçao, depois foi solta, viu queimarem Díli.
Uns colegas saem de barco, estava aterrorizada. Foi de barco até Kupang. Foi de avião a Bali, ficando no interior de uma igreja, regressa a Baucau. As pessoas insultavam os pró-autonomia.;
[Tétum: Kiik escola la iha osan, maun ba deit. Nia hanorin ABC, estuda iha Bobonaro.
Hakarak estuda. Ba Dili hela iha Sergio Lobo nia uma, nebe hanorin nia atu sai enfermeira. Madre sira ajuda ba escola, bosok katak remata 3a klasse. Ba Dare to’o funu.
La komprende funu maibe tama UDT. Tein ba Golpe. Depois timu fali Fretilin maibe ema deskonfia.
Invasaun subar iha rai kuak, tein. Hafoin fulan ida Indonesia ataka; nia moras, labele halai.
Servisu ho Bapak, hanorin fali iha Hatubulico to’o 1872. Kaer nia, castigu, haree saida.
Inkeritu iha Koramil, choque listrik, la han. Iha kareta to’o Comarca Dili; ular nebe sai isin iha sintina laran.
Lori ba Atauro semana ida ho balun, la hatene kolega seluk tan. Misaun Igreja fo ajuda.
Organiza labarik wainhira aviaun malae mai, sira taka dalan atu bele kolia.
Mai fali hafion tinan rua ho balu, to’o Bonuk, la iha hahan, balu mate.
Konsege ajuda ai-laran balu. Mario Carrascalao ba, ema tauk kolia. Nia insiste, konsege exige buat ruma.
Ba Ma uo, entre tentara Sumatra nebe diak, no Tentara Kalimantan nebe susar, tau grenada iha duut laran. Sira haree malu ladiak.
1985 fila ba Dare, tama fali klandestinidade. Ho Tiger Kablaki.
Hafoin 12 novembru assalta fali ninia uma iha Dare, kaer nia.
1999: kaer nia iha Junho, lori to’o Dili. Votasaun oinsa, despois sai, haree Dili sunu.
Kolega sai ro, nia teror. Ba ho ro to’o Kupang. Konsege aviaun to’o Bali, hela iha Igreja nia laran, fila liu Baucau. Ema tolok ‘otonomi’.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.011
Audio
Pasta: 08023.031Título: Entrevista a Pedro da Costa Lelan no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1969 em Oecussi. Estudou com a criação dos partidos. Não sosube da invasão porque estava nas montanhas em Oecussi.
Entrou para a instrução primária (SD) em 1976, estuda a língua Indonésia. Trabalha para ganhar dinheiro para a escola. Seu relacionamento com o professor é bom.
Estudou o preparatório (SMP) e entra no secundário (SMA). Não terminou os estudos por falta de dinheiro.
Foi a Díli em 1988. Estudou inglês e entra na UNTIM em 1997.
Acompanha a visita do Papa em 1989, e depois em Lecidere. Foi preso, torturado, andou a procura de outros companheiros. Andam a procura dele porque apedrejaram um PM (polícia militar) até à morte, procuram prendê-lo vivo ou morto. Soltaram-no porque diziam que estava doido.
Em 12 Novembro ficou ferido. A polícia esfaqueou-a. no cemitério viu as pessoas fazerem mal às raparigas. Eles foram levados para o Hospital. O bispo entra e eles são tratados. A ferida não é muito grave, mandaram-no embora.
Período em que desenvolvia a rede clandestina em KTP 5 (RTP é polícia política), e pode fazer estas actividades. Recebe orientações para fazer chegar a Zacarias.
Com CNRT ficou assustado porque antes fazia apenas os trabalhos para CNRM, mas aceitou após explicações dos outros.
No tempo da Unamet era intérprete para os da Unamet. Foi a Comissão de Solidariedade é que o enviou.
A 28 de Agosto de 1999 as milícias queimaram a sede de CNRT, o povo tinha medoi.
Com Unamet foi a Baucau, de barco e de avião regressa a Díli.
Não queimaram casas.
Os que antes nada faziam, agora têm boas condições.;
[Tétum: Moris 1969 iha Oecussi. Escola tempu partidu mosu. Invasaun iha foho iha Oecussi, la hatene.
Tama SD 1976, aprende lian Indonesia. Buka osan rasik atu selu escola. Relasaun ho Profesor diak.
Escola iha SMP, ba fali SMA. La konsege hotu tanba osan laiha.
Ba Dili 1988. Tuir kursus Ingles, tama UNTIM 1997.
Tuir visita Ampapa nian 1989, nomos iha Lesidere depois. Kaer nia, torturas, buka maluk sira seluk. Buka nia tanba tuda mate PM ida, kaer hanoin moris ka mate deit. Sai fali tanba sira dehan bulak.
12 Novembru hetan kanek. Polisia sona ho tudik. Iha rate laran haree ema perkosa feto sira. Sira lori ami ba Hospital. Bispu tama, ami bele hetan kura. Kanek ladun todan, haruka hau sai.
Tempu halo klandestina iha KTP 5, bele halo servisu ho ida ne’e. Simu orientasaun ba hatoo ba Zacarias.
Tempu CNRT mosu hakfodak tanba uluk servisu iha CNRM nia okos deit, maibe simu wainhira ema explika.
Tempu Unamet tama sai hanesan interprete ba sira. Husi Dewan Solidaritas haruka hau.
28 Agosto 1999 milisia sunu kantor CNRT nian, povo tauk fali.
Ho Unamet ba Baucau, ho ro no aviaun mai fali Dili.
La sunu uma.
Ema nebe uluk la halo buat ida agora hetan fatin diak deit.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.031
Audio
Pasta: 08023.107Título: Entrevista a Filomeno Fernandes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Díli em 1955. O pai era enfermeiro.
Com os partidos soube que toda a juventude entrou nos partidos. Viu que todos os partidos querem independência.
Quis entrar para a Fretilin mas recebeu o salvo-conduto da UDT, para poder salvar os colegas. A Fretilin desconfia dele e prende-o.
O golpe: falam contra o comunismo mas prendem as pessoas sem razão.
Na invasão separa-se da família para o mato. Morreu muita gente em Quintal Boot, Kaikoli (duas localidade de Díli).
A Fretilin prendeu-o, muita gente morreu; não lhe fizeram inquérito. A situação em Aileu no período em que a Fretilin castigava as pessoas. Foi até Maubisse, Same.
O Mauk Moruk salvou-o em Same.
Em Quelicai esteve com o Comandante Negro Matebian durante 2 anos.
Na zona de Laulaba no período de CNRM eleito Odir (??), depois foi para a região em Veterano (??? será Betano).
Como se organizam assaltos no mato.
Iniciando de novo a rede clandestina em 1982. Em 1993 entra directamente com o comandante Falur.
Em 1999 as votações. Depois das votações separa-se da família, foge para Dare, Díli. Despois desceu para ver queimarem a casa.;
[Tétum: Moris Dili 1955. Aman enfermeiro.
Tempu partidu nian rona juventude hotu tama partidu. Haree partidu hotu hakarak ukun an.
Hakarak tama Fretilin maibe simu salva konduktu husi UDT, atu bele salva kolega sira. Fretilin deskonfia, kaer.
Golpe: hatete kontra komunista maibe kaer ema arbiru deit.
Invasaun fahe malu ho familia ba ai-laran. Ema barak mate, iha Quintal Boot, Kaikoli.
Fretilin kaer, ema barak mak mate; laiha inkeritu ba nia. Oinsa situasaun iha Aileu tempu neba wainhira Fretilin kastiga ema. Lao to’o Maubisse, Same.
Mauk Moruk salva nia husi Same.
Iha Quelicai hamtuuk ho Comandante Negro Matebian durante tinan 2.
Zona Laulaba tempu CNRM sai hanesan Odir, depois ba fali regiaun atora iha Veterano.
Oinsa organisa, assalta iha ai-laran.
Oinsa hahu fali klandestinidade iha 1982. 1993 tama direktamente ho Comandante Falur.
1999 votasaun. Hafoin resultadu fahe malu ho famlia, halai ba Dare. Hafoni tun fali haree sunu tiha uma ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.107
Audio
Pasta: 08023.030Título: Entrevista a Imaculada Pereira Moniz no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Bobonaro em 1974. Já crescida foi a Oecussi, onde entrou na escola.
Vendo a rede clandestina em Oecussi em 1984, aprendeu a implementar com Pedro da Costa Lelan. Fez parte do Conselho de Solidariedade dos Estudantes.
Como a política da Universidade entra no ‘Haburas’ (Desenvolvimento).
Tornou-se funcionária.
Com a Unamet implementou a campanha das votações em Oecussi.
Como foi a situação das votações; depois fugiu para as montanhas.
As milícias de Liquiçá “Besi Merah Putih” (ferro vermelho branco) foram a Oecussi em 12 autocarros. Viu elas receberem farda militar.
A 4 de Septembro de 1999 o pai desce do abrigo, foram buscar alimentos; as milícias queimaram a casa com o pai lá dentro.
Chegada de InterFET, o irmão desce para a vila, confirma-se que o pai morrera.;
[Tétum: Moris Bobonaro 1974. Boot ona ba Oecussi, escola neba.
Haree klandestinidade iha Oecussi iha 1984, aprende halao ho Pedro da Costa Lelan. Hola prte iha Dewan Solidaritas Mahasiswa.
Oinsa politika Universidade nian, tama ‘Haburas’.
Sai funsionario.
Unamet mai, hala’o campanha votasaun iha Oecussi.
Oinsa situasaun votasaun; depois halai ba foho.
Milisia Liquica nian Besi Merah Putih ba Oecussi ho Bus 12. Haree sira simu farda militar.
4 Septembru 1999 aman tun husi subar fatin iha foho, foti hahan; milisia sunu uma hamutuk ho aman.
InterFET tama, maun tun ba vila, konfirma aman mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.030
Audio
Pasta: 08023.017Título: Entrevista a Angelo de Jesus no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Suai em 1964. Em 1975 fugiu para o mato, estudou no mato, aprendendo o Manual Político da Fretilin. Muitas dificuldades, falta de alimentação, etc. ficou ferido num bombardeamento de avião.
Levando alimentação para as Falintil na linha de fogo. Encontrou um inimigo ferido e tirou-lhe a arma.
Rendição em 1977. Estudou em Fohorém, terminou SMP (preparatória) em 1983, aprendeu a fazer carimbos.
Desenvolveu a rede clandestina a partir de 1989.
Trabalhou nas obras públicas de Suai, Álvaro Nascimento mandou-o fazer carimbo das Falintil em 1989.
Detenção de Xanana Gusmão: ele parou com as actividades.
Em 1999 tomou duas opções: erguer CNRT, e, em consequência, terror e intimidação. Fazendo cartazes para a demonstração.
Nas votações ficou na missão católica. Antes das votações o Padre apelou às pessoas para saírem para o mato caso surgir reacção. Ele foi ao mato depois das votações.
Desceu à vila em Outubro, reflexão.;
[Tétum: Moris Suai 1964. 1975 halai ba ai-laran, escola neba, aprende Manual Politiku Fretilin nian. Oinsa susar, hahan, etc. Nia hetan kanek wainhira aviaun rega.
Lori hahan ba Falintil sira iha Linha de Fogo. Oinsa dala ida hetan enemigu nebe kanek hafoin hadau ninia kilat.
Rende 1977. Escola fali iha Fohorem, remata SMP 1983, aprende halo karimbo.
Halao klandestinidade hahu 1989.
Servisu iha obras publikas iha Suai, Alvaro Nascimentu haruka nia halo carimbo ba Falintil 1989.
Ema kaer Xanana Gusmao: nia para aktividades
1999 opsaun rua: harii CNRT, teror no intimidasaunnebe iha. Halo spanduk ba demonstrasaun.
Votasaun hela iha misaun Igreja nian. Molok vota Padre apela ba ema atu sai ba ai-laran tanba karik reaksaun sei mosu. Nia ba ai-laran hafoin vota.
Tun mai vila Oktubru, refleksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.017
Audio
Pasta: 08023.087Título: Entrevista a Emilio Olomau no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Uaimori, agora tem 78 anos. Na guerra japonesa (II Guerra Mundial) era ainda pequeno.
Na invasão, evacuou, as pessoas estragaram tudo ... Dificuldades, alimentação, etc. queimam casas, pessoas morrem.
A mãe morreu, não conseguiu enterrá-la.
Rendeu e investigado.
Foi até Viqueque. Na aldeia dos outros tinha dificuldades de viver. Os filhos foram para a escola.
Eleições de 1999: o inimigo queima e dá cado de tudo.
Antes não foi a Uaimori por ter medo. Agora foi, sem nada ter.
Dá ajuda para fazer justiça. Mensagem ao governo sobre os caminhos, querem que se dê crédito à sua história.
Escrevendo cantigas.;
[Tétum: Moris WaiMori, agora tinan 78. Wainhira kiik tempu funu ho Japaun.
Invasaun, evakua, ema mai estraga buat hotu.. Susar, hahan, etc. Sunu uma, ema mate.
Inan mate, la konsege hakio.
Rende, investiga.
Ba to’o Viqueque. Iha ema nia knua susar atu moris. Oan sira ba escola.
Eleisaun 1999, enemigu sunu no estraga tan.
Uluk la mai Wai Mori tanba tauk. Agora mai, buat hotu la iha.
Ajuda ba sira nebe halo justisa. Mensagem ba governu kona ba dalan, no hakarak rekonyese sira nia historia.
Halo lian dadoli.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.087
Audio
Pasta: 08023.026Título: Entrevista a António Mareta no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Os irmãos (rapazes) morreram todos na guerra.
Nasceu em 1962. Entrou na escola, mas não por muitos anos porque a família trabalhava para o liurai e não ganhavam muito dinheiro.
Na invasão: fugiu e regressou depois de um mês. Muita gente morreu na vila.
Perdeu a horta aos indonésios que construíram uma sede no local; agora está a recuperar o espaço.
Começou a trabalhar em 1987. Como recebeu farda do Kodim (comando militar distrital), através do filho militar.
A 12 de Novembro dava segurança na igreja de Same.
Quando ia ser preso, fugiu para Díli, foi dar informações aos Padres, que depois transmitiram à família. Os outros pensaram que ele tinha morrido.
Demonstração que decorreu em Díli; processo ‘universitários independentes’.
Votação de 1999 em Same.
Reflexão sobre o presente.;
[Tétum: Aliin mane sira mate hotu iha funu.
Moris 1962. Ba escola, maibe la konsege barak tanba familia servisu ba liurai nebe obriga, labele manan osan barak.
Invasaun: halai sai, fulan ida fila mai. Iha vila ema mate barak.
Lakon to’os ba indonesia sira nebe halo kantor iha neba; agora okupa fali.
Hahu servisu iha tinan 1987. Oinsa hetan fardas husi Kodim sira, liu militar nia oan.
12 Novembru halo seguransa fali iha Igreja Same nian.
Atu kaer nia, halai sai ba Dili, fo hatene ba Padre sira deit, nebe fo hatene fali ba familia nia iha neba. Ema seluk hanoin nia mate tiha.
Demonstrasaun nebe halao iha Dili; processu ‘mimbar bebas’.
Votasaun iha Same 1999.
Refleksaun ba agora.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.026
Audio
Pasta: 08023.146Título: Entrevista a António Mendonça no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Aparecimento dos partidos, ele escolheu ASDT – Fretilin. O golpe da UDT fez-lhes fugir para Turiscai, nada de mal aconteceu.
No contra golpe pega em armas e vai para a fronteira, Ular era o comandante do grupo.
Regresso a Maubisse. Invasão, resistência contra a Indonesia.
Nicolau Lobato e Hatta deram-lhe a tarefa de ensino na escola.
Como o Comite Central Fretilin mandou prender o Xavier Amaral.
Observam de longe, como o inimigo cercou Nicolau Lobato, e o matou.
Rendição, os Hansip (força civil de segurança) prendem-no e levam-no para Mindelo.
Tornou-se catequista em 1986, e delegada de novos adeptos da Fretilin.;
[Tétum: Tempu partidu sira mosu hiil ASDT – Fretilin. Golpe UDT duni sira ba Turiscai, la akontese buat ida.
Kontra-golpe kaer kilat ba fronteira, Comandante Ular comanda sira.
Fila Maubisse. Invasaun, resistensia kontra Indonesia sira.
Nicolau Loubato no Hatta haruka nia hanorin iha escola.
Oinsa akompanha Comite Central Fretilin nian kaer Xavir Amaral.
Haree husi dook, oinsa enemigu halehu Nicolau Loubato, cerco no oho nia.
Rende, Hansip sira kaer no lori to’o Mindelu.
Sai Katekista iha 1986, no delegada dada ema tama Fretilin.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.146
Audio
Pasta: 08023.152Título: Entrevista a Silvino Soares no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1941, estudou, era mecânico.
Era enfermeiro no exército português. Não por vontade, foi obrigado.
Depois trabalhou na igreja de Balide, aliciava pessoas de Viqueque para se filiarem na Apodeti.
Na invasão fugiu para o mato, exercendo a tarefa de enfermeiro. Desceu à vila em 1979.
Fez-se Fretilin. Em 1981 estabelece ligação.
Em 1983: participou no levantamento com Ular eTera Mau Bulak. Mandaram-no jogar a bola, esperava ir jogar em Viqueque. Regressou a Krarás.
Como as pessoas entraram, dando tiros.
O chefe do sub-distrito (antigo chefe do posto) enviou carta à população para descer à vila, respondeu através do condutor que transportava coisas, o chefe não respondeu. Começou a desconfiar.
Em 07-09 os indonésios e os Hansip entraram. Ele e os outros fugiram, quatro ficaram e foram mortos.
O comandante dos Hansip, Lafaek, chamou as pessoas paradescerem à vila, ele não desceu. Ular também ficou; a sua mulher e o pai desceram; foram levados para serem mortos.
Separando-se de Ular, depois encontrou-se com Taur Matan Ruak e mais outros.
Acompanhou Kilik antes da morte deste. Kilik ficou doente. Entrada do inimigo, atirou sobre eles, eles separaram-se. Kilik perdeu-se, não encontraram o seu corpo.
Foi capturado sozinho em Julho, estava à procura de aliemtnso, ficou ferido no tiroteio.
Em 1988 esteve a encinar numa escola. Trabalhou para a missão (católica); consegue contactos com Ular e o Bispo.
Em 2000 regressa a Krarás; grande emçao quando lá chegou.
Pede que sejam reconhecidos.;
[Tétum: Moris 1941, ba escola, servisu mekaniku.
Tama tropa Portugues hanesan enfermeiro. La gosta, sira obriga.
Hafoin ne’e servisu iha Igreja Balide, tuir ema Viqueque atu tama ba Apodeti.
Invasaun halai ba ai-laran, enfermeiro nafatin. Tun 1979.
Fila ba Fretilin. 1981 hahu ligasaun.
1983: levantamentu ho Ular no Terra Mau Bulak. Haruka atu joga bola, hein joga iha Viqueque. Vila ba kararas.
Oinsa ema tama, tiru.
Camat haruka surat ba populasaun atu tun, nia hatan husu kareta ba sasan, camat la hatan. Deskonfia tiha.
07 / 09 Bapak, Hansip sira tama ona. Nia ho sira seluk halai sai, nain haat hela, oho sira.
Comandante Hansip Lafaek bolu tun fali, nia la tun. Ular mos hela; ninia feen, aman tun; ema lori atu oho.
Fahe malu ho Ular, depois hetan Taur Matan ruak no sira seluk tan.
Lao ho Kilik antes nia mate. Kilik moras. Oinsa enemigu tama, tiru sira, fahe malu. Kilik lakon, la hetan ninia isin.
Kaer nia mesak iha Julho, nia buka hahan, tiru kanek.
1988 hanorin iha escola. Servisu iha misaun; konsege kontaktu Ular ho Amispu.
2000 fila ba Kraras; emosaun wainhira to’o neba.
Husu rekonhesimentu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.152
Audio
Pasta: 08023.151Título: Entrevista a Funu Fanu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De nome cristão Bendito.
No golpe, contra-golpe era ainda pequeno, em Los Palos. Entrou para as milícias em 1976.
Os pára-quedistas descem na invasão, bombardeamento, etc. ele foi para o mato.
Formação de quadros políticos. Como foi feita a barreira a produção.
O comandante Mário Sousa garante a segurança. Como formam a organização da OPJT, ele fez parte, seguindo um curso. Preparando a horta, etc. Curso sobre polític, etc.
A família rende, ele permaneceu no mato.
Foi ao Conselho Democrático Revolucionário (CDR), onde se pode fazer críticas, falar, etc.
Evaquando aos poucos até Matebian.
A família é capturada quando ia render-se: não sabe se morreram ou está viva nessa altura.
Como foi a fuga para Matebian, até estabelecer de novo ligação com Mehara. O papel do Adjunto Mau Redis. Formando SERNAKS (?).
Conferência nacional realizada na Zona Central.
Campanha do inimigo para o aniquilamentu na Ponta Leste.
Eleito assistente político, ligação com o Major Gatok.
Plano do levantamento em 1983.
Sobre o Batalhão 327 que é fortemente contra eles.
Xanana Gusmão, levando câmera para fazer filmagem.
Encontro em Iliomar em 1993, onde colocou o seu comandante Aluk.
Entrada da Unamet: distribuição pelos acantonamentos; ele e Lere. Ele foi para Díli 25-04-1999. Dificuldades na campanha de autonomia.
Distribuindo por outros lugares: ele foi para a localidade onde as milícias mataram umas freiras. Ele ficou a comandar a zona.
A Base de Apoio de Matebian em 1978: aniquilamento, onde viu ser mortos uns chefes.
Narrando como foi o encontro entre D. Martinho e Xanana Gusmão.
Comentários sobre o processo: início do Partido Marxista-Leninista Fretilin, depois CNRM, CNRT.
Primeiro grande assalto em Iliomar em 1986.
Pensando na captura de Xanana Gusmão em 1992.;
[Tétum: Naran sarani Bendito.
Tempu Golpe, Kontra-Golpe kiik, iha Los Palos. Tama milisi iha 1976.
Oinsa paracaidista tun iha invasaun, bombardeamentu, etc. Nia ba ai-laran.
Formasaun quadro politiku. Ionsa halo bareira, produksaun.
Comandante Mario Sousa halo seguransa iha neba. Oinsa forma organisasaun juventude OPJT, nia hola parte, tuir kursus. Organisa to’os, etc. Kursus kona ba politika, etc.
Familia sira rende, nia hela iha ai-laran.
Ba Conselho Demokratiku Revolusionario (CDR), iha nebe bele halo kritika, kolia, etc.
Evakua neneik to’o Matebian.
Kaptura ninia famlia wainhira rende: la hatene sira mate ka moris tempu neba.
Oinsa halai husi Matebian, to’o establese fali ligasaun to’o Mehara. Adjunto Mau Redis nia papel. Forma SERNAKS (?).
Conferensia nasional nebe halao iha Zona Central.
Campanha enemigu nian ba anikilamentu iha Ponta Leste.
Sai assistente politiku, ligasaun ho Major Gatok.
Poinsa planu levantamentu iha 1983.
Kona ba Batalyon 327 nebe kontra sira makaas.
Xanana Gusmao, lori camera, oinsa halo filmagem.
Enkontru iha Iliomar iha 1993, iha nebe koloka nia ho Comandante Aluk.
Unamet tama: fahe ba akantonamentu; nia ho Lere. Nia ba Dili 25 / 04 / 1999. Susar ba komapanha otonomi nian.
Fahe ba fatin sira seluk: nia ba fatin iha nebe milisia oho madre sira. Nia comando iha neba.
Oinsa Base Apoio Matebian 1978: anikilamentu, ha nebe oho ulun sira.
Konta ooinsa rona kona ba Dom Martinho noa Xanana Gusmao.
Komentariu kona ba processu: Hahu Partidu Marxista Leninista Fretilin, depois CNRM, CNRT.
Primer assaltu boot iha Iliomar iha 1986.
Oinsa hanoin wainhira kaer Xanana Gusmao iha 1992.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.151
Audio
Pasta: 08023.075Título: Entrevista a Ular no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Durante o contra-golpe foi capturado, quando fugia para a fronteira.
Adere ao Movimento das Forças Armadas porque viu que a companhia de Bobonaro se mantém neutra.
Foi colocado em Atus, Bobonaro, para organizar a resistência contra os indonésios.
Já durante a invasão, retira-se da fronteira com a população para Lour, razão pela qual deixou a companhia de Bobonaro e regressa a Vikeke. Encontra-se com a família.
Foi eleito Comandante de Zona depois da reestruturação em 1976, em Soibada. À data, refere, a acção militar das FALINTIL estava descoordenada.
Refere a criação da Brigada de Choque, depois da reunião de Laline, e o aniquilamento do inimigo. Sustenta que as FALINTIL fracassaram por falta de planeamento.
Conferência de Uerou, onde Vicente Reis Sahe e Mau Lear dão a orientação de rendição às populações.
Morte de Sahe; a Adjunta Wewe, mulher de Sahe, escreve aos guerrilheiros dando sempre coragem.
Encontra-se com Juvenal Inácio, transmitindo informação e esperança a Serakey.
Rendição a Abril de 1979, com 76 armas e populações.
Fome na Base de Apoio.
Explica passou a integrar os Ratih (elementos da população timorense treinados e armados pelos militares indonésios) e refere a criação das MIPLIN (Milícia Popular de Libertação Nacional). O comandante Falur organiza os Hansip (Segurança Civil; timorenses Armados e treinados por Jakarta)
Reflexão sobre o objectivo do levantamento de Krarás e evolução das FALINTIL.
Reunião de ‘Bé Liurai’, em 1984, tendo em vista a unidade Nacional.
Relação com as mulheres no mato.
Comentário sobre a captura de Xanana Gusmão, e a morte de Alex David.
Em 1998 movimentou-se para a Região 4.;
[Tétum: Tempu Kontra-Golpe: kapturadu wainhira halai to’o fronteira. Adere fali ba Movimento das Forças Armadas tanba haree ompanhia Bobonaro hanesan neutral.
Kolokadu iha Atus Bobonaro hodi halo resistensia kontar Bapak sira.
Invasaun, retira husi fronteira ho populasaun ba Lour.
Rasaun sai husi companhia Bobonaro nian, fila ba Viqueque. Hasoru fali ho famlia.
Regionalismo hanesan tendensia iha Falintil; ne’e hamosu konfliktu balun.
Sai Comandante da Zona hafoin restrukturasaun iha 1976 iha Soibada.
Aksaun militar maibe laiha orientasaun. Infiltrasaun ba Base de Apoo nebe makaas iha 1977. Taka dalan ba imimigo nebe sai husi WaiMori. Anikila enemigu, populasaun mos kaer.
Criasaun Brigada de Choque hafoin reuniaun Laline. Anikilamentu hhusi enemigu. Falitnil fracasso tanba laiha palneamentu.
Konferesia Werou iha nebe Vicente Reis Sahe no Mau Lear kolia ba populasaun atu ba rende.
Sahe mate: Adjunta Wewe sahe nia feen hakerek, fo koragem nafatin.
Hasoru malu ho Juvenal Inacio, traansmite informasaun no esperansa ba SeraKey.
Rende Abril 1979 ho 76 armas ho popuasaun.
Hamlaha iha Base de Apoio.
Oinsa tama Ratih (forsa Indoensia nian)
Harii Miplin – Milisia Popular da Libertasaun. Comandante Falur organisa Hansip sira.
Objektivu levantamentu iha Kraras no fatin seluk tan.
Refleksaun ba levantamentu ne’e. Oinsa rekonsiliasaun bele lao hafoin ne’e.
Komentariu kona ba evolusaun Falintil uluk no iha 1984.
Reuniaun Be Liurai ba Unidade nasional iha 1984.
Relasaun ho feto sira iha ai-laran.
Komentariu kona ba captura Xanana Gusmao, lakon Dai Tula.
1998: ba Regiaun 4. Difikuldades ba juventude iha neba. Oinsa hanorin ba sira.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.075
Audio
Pasta: 08023.029Título: Entrevista a Pedro Branco e Bento Emanuel no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Pedro Branco:
Nascido em 1970. Frequentou SMP em 1989, por falta de dinheiro.
Inicia rede clandestina em 1992 com responsável Hermenigildo. Esta rede contava com mil pessoas.
Como se ajudavam no mato.
Narrando o caso de Ué-Berek como elo de ligação. Depois ele foi perseguido.
O motivo da fuga para o mato: pressão dos TNI (tropa indonésia). Ligação estabelecida com L7.
Como era a instrução no mato.
O acantonamento de Uaimori no período das votações de 1999.
Depois das votações o acantonamento de Aileu.
Bento Emanuel:
Familia, escola. Órfão. Deixou de estudar porque o morreu o pai.
Como estebeleceu contacts com as Falintil em 1993. Juntamente com os colegas foi à procura das Falintil, mas não as encontraram.
Foram de novo procurar, entretanto as Falintil entraram em Ailalek e prenderam a população. Um tio foi contactado.
As Falintil receberam-no. Adaptação à comida, aprendendo táctica de guerra, etc.
Medicamentos, etc. que são utilizados
Em 1995 desceu a Diliatu buscar coisas, recebeu carta do comandante Samba para Manuel Carrascalão.
O comandante Ular distribui jovens em secções. Tinha medo do comandante Akito porque nunca ria. Depois acompanhou Samba.
Como era a situação no mato. Fazendo vigilância. Ele dormia durante a vigilância, oc colegas batiam-no. Deram-lhe a tarefa na cozinha.
Assalto em que ele participou.
Caiu numa emboscada, um colega morreu. O Samba ficou triste, reacção. Em resposta fizeram um assalto a Fatuk M.
Em 1997 os comandantes Samba, Ular e Falur mandaram-no trabalhar em Ué-Laluhu. Narrando a situação da segurança.
O L7 narra-lhe como foi o assalto a Alas. Depois desse assalto perdeu-se o contacto com as Falintil, por último encontrou-se com Tera Mau Bulak em Salau, as pessoas desconfiavam dele, teve que explicar.
Situação em 1999 antes das votações.
Dois colegas e o comandante morreram no assalto a Betano.
Não participa no Acantonamento, mas Falur chamou-o para Aileu, participou em testes, mas não foi admitido por falta de saúde.
Como entrou para o programa FRAP.
Reflexão: deseja apenas a paz.;
[Tétum: Pedro Branco:
Moris 1970. escola SMP 1989. Para tanba osan laiha.
Hahu klandestinidade iah 1992 ho responsavel Hermenigildo. Ema nain rihun ida iha rde nee.
Fo tulun ba ai-laran oinsa.
Konta kasu Weberek nebe nia hanesan ligasaun. Depois nia sai perseguido.
Motivasaun halai ba ai-laran tanba presaun husi TNI. Kontaktu L7, nebe simu.
Oinsa instruksauniha ai-laran.
Acantonamentu iha Waimori tempu votasaun 1999.
Hafoin votasaun ba acantonamentu Aileu.
Bento Emanuel:
Familia, escola. Oan kiak. Para escola tanba aman mate.
Oinsa kontaktu ho falintil iha 1993. Ba hamutuk ho kolega atu buka Falintil, maibe la hetan.
Buka fali hafoin Falintil tama Ai Lalek no kaer populasaun. Tiun ida iha kontaktu tiha.
Falintil simu nia. Oinsa adaptasaun ba hahan, aprende taktika funu nian, etc.
Ai-moruk, etc. nebe usa
1995 tun mai Diliatu foti sasan, simu surat Comandante Samba nian ba Manuel Carrascalao.
Comandante Ular fahe jovens sira ba seccoes. Nia tauk Comandante Akito tanbga nunca hamnasa. Ikus mai tuir Samba.
Situasaun iah ai-laran oinsa. Halo reforsu. Nia toba iha reforsu, kolega baku nia. Entau liu-liu nia tein.
Assaltu nebe nis partisipa.
Monu iha embocada, kolega ida mate. Samba triste, reaksaun. Assaltu nebe halo hanesan resposta iha Fatuk M.
1997 Comandante Samba, Ular no Falur haruka nia servisu iha vila We Laluhu. Konta situasaun seguransa nian.
Oinsa L7 konta assaltu Alas nian ba nia.hafoin asaltu ne’e lakon kontaktu ho Falintil, ikus liu hasoru fali ho Tera Mau Bulak iha Salao, ema deskonfia, tenki explika.
Situasaun 1999 molok votasaun
Koega nain rua no comandante nebe rebenta mate durante assalto Betano.
La partisipa iha Acantonamento, maibe Falur bolu nia ba Aileu, halo test, maibe la liu tanba saude la diak.
Oinsa tama programa FRAP.
Refleksaun: hakarak paz deit.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.029
Audio
Pasta: 08023.021Título: Entrevista a Álvaro do Nascimento no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Suai em 1965, órfão desde pequeno. A irmã é que o criou.
Estudou em Bobonaro, ficando em casa dos avós.
Na invasão, foge para as montanhas. Capturado pelo inimigo dois anos depois. Toda a famíia morreu.
Na Base de Apoio viu muita gente morrer, os aviões bombardeiam, etc., e obuses desde o barco.
Pensou seguir escola no mato. Comprou material e cadernos dos parentes na vila.
Num assalto no mato ao fugir separou-se da família. Capturado em 1979, feito TBO (Tenaga Bantuan Operasi: ajudante militar) dos indonésios, acompanhando a TNI até Díli, Bazar-Tete. Do batalhão que acompanhava morreu muita gente; matando a população em represálias.
Foi formar-se para Jakarta ser mecânico. Lá conheceu uns colegas. O Dr Muhamad pergunta-lhe para narrar a vida numa Base de Apoio, o hino da Fretilin ‘Foho Ramelau’.
Regressa a Timor em 1985, viu prenderem 4 estudantes.
Filiou-se no PDI, como era a organização. Acompanhou em 1981 a Operação Aitana. Muita gente foi morta, na ribeira de Kribas, mulheres e crianças.
Em 1987 foi detido no bazar de Zumalai por acusar a resistência de (GPK).
Ligação com Mau Hodu em 1991.
A rede clandestina em Suai, ligação com o Padre Maubere, e também com Leandro Isaac.
Criação de CNRT, a princípio era contra por não compreender.
Fugiu para o mato em Abril de 1999. ouviu duas opções, percebe que o povo dominou.
Regressa do mato, subiu na tribuna falando na campanha de CNRT. As pessdoas ficaram a saber que ele era Sesurai.
Como foi o registo para as votações, como foi o dia das votações. Dudu tinha muitos companheiros.
Dá a conhecera ppulação para sair imediatamente após as votações.
Desceu de novo das montanhas em Outubro de 1999; quando a INTERFET chegou a Suai eles já estavam na vila.
Reflexão sobre toddos os acontesimentos.;
[Tétum: Moris iha Suai 1965, oan kiak desde kiik. Biin hakiak nia.
Escola iha Bobonaro, hela ho avo sira.
Invasaun, halai ba ai-laran. Enemigu captura hafoin tinan rua. Famlia mate hotu.
Base de Apoio haree ema mate bara, aviaun bombardeia, etc., nomos tiru husi ro.
Hanorin escola iha ai-laran. Sosa material ba kadernu husi maluk sira iha vila.
Halai ketak husi familia durante assaltu nia laran. Kapturadu iha 1979, sai TBO ho Bapak sira, tuir TNI to’o Dili, Bazartete. Batalyaun nebe nia tuir mate barak; oho fali populasaun hanesan vinganca.
Ba escola Jakarta sai mecanico. Conhece kolega sira neba. Dr Muhamad nebe husu konta moris iha Base de Apoio, hinu Fretilin nian ‘Foho Ramelau’.
Fila mai Timor 1985, haree ema kaer mahasiswa nain 4.
Tuir partidu PDI, oinas organiza. Tuir gerakan 1981 (Operasaun Ai-Tanan). Oho ema barak, iha mota Kribas, feto ho labarik.
1987 kaer nia iha bazar Zumalai tanba akusa resistensia (GPK).
Ligasaun ho Mau Hudu 1991.
Klandestinidade iha Suai, ligasaun ho Padre Maubere, nomos Leandro Isaac.
CNRT mosu, foufoun nia kontra tanba la komprende.
Halai ba ai-laran abril 1999. Rona opsaun rua, sente povo domina ona.
Fali fali husi ai-laran, sai ba palco kolia iha companha CNRT nian. Ema fion hatene nia naran Sesurai.
Oinsa tau naran ba votasaun, oinsa loron votasaun. Dudu malu barak.
Fo hatene ba populasaun atu halai sai kedas hafoin votasaun.
Tun fali husi ai-laran Oktubur 1999; wainhira InterFET to’o Suai sira iha vila tiha ona.
Refleksaun kona ba akontesimentu hotu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.021
Audio
Pasta: 08023.066Título: Entrevista a Cosme Cabral no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Estudou em Baucau, fez tropa em 1972. Como tropa, disciplina.
Foi capturado, detido na cadeia no golpe
No contra-golpe da Fretilin. Proclamação da independência.
Levando um carro para Sahe. Qual o carácter de Sahe.
Na invasão, fugiu para o mato.
Como reorganiza a Base de Apoio que foi destruída.
Contacto de Paz: recebe documentos de Xanana para levar a D. Martinho através da ligação. O documento seguiu para o exterior, grande vitória.
Foi descoberta, e detida, torturada. Dando choques eléctricos nos dentes, etc., processo lento.
Até a criação de CNRT.;
[Tétum: Escola iha Baucau, tama tropa 1972. Oinsa tropa, disiplina.
Ker nia, tama kadeia tempu Golpe neba.
Kontra-golpe Fretilin nian. Proklamasaun independensia.
Lori kareta ba Sahe tempu neba. Oinsa Sahe ninia karakter.
Invasaun, halai ba ai-laran.
Oinsa reorganisa hafoin Base de Apoio rahun.
Kontak Dame: simu dokumentus husi Xanana atu lori liu ligasaun to’o Dom Martinho. Konsege, sai ba mundu, manaan boot.
Deskobre fali, kaer nia, tortura. Tau listrik ba nehan, etc. Processu kleur.
To’o CNRT mosu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.066
Audio
Pasta: 08023.056Título: Entrevista a Dinis Ximenes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Filho único. Não terminou o curso por falta de dinheiro. Fez tropa no exército português.
Com a formação dos partidos, ainda na tropa filiou-se na Fretilin. Como a UDT implementava a sua política.
Com o contra-golpe, foi para Maliana e houve tiroteios com os indonésios.
Foi comandante em Kablaki, falta de alimentos, andou aos tiros. Como Kablaki foi tomado.
Levantamento em Los Palos, Vikeke e Ainaro
Em Ainaro muita gente foi morta. Na Rua Jakarta II os mortos são abandonados na margem da rua.
Em 1999, foi o tempo das milícias. Destruição de muita coisa.;
[Tétum: Moris, oan mesak. Escola la hotu tanba osan la to’o. Tam tropa.
Partidu mosu. Tropa tama ba Fretilin. Oinsa UDT esforsa sira nia politika.
Tama fali ba kontra-golpe. Ba Maliana, tiru malu neba.
Comandante iha Kablaki, susar han, tiru malu. Oinsa Kablaki rahun.
Levantamentu: iha Los Palos, Viqueque, Ainaro
Oho barak iha Ainaro neba. Iha dalan indonesia balu Jakarta Kedua, soe ema neba.
1999, tempu milisia. Estraga buat hotu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.056
Audio
Pasta: 08023.070Título: Entrevista a Mau Buti no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Entrou para a escola na década de 1960-70 quando já era crescido.
Aquando da invasão recebeu uma arma e foi para fronteira.
Dá a sua perspectiva pessoal da invasão indonésia e explica como era a situação na Base de Apoio.
Foi capturado em 1979.
Fala do seu envolvimento na criação da rede clandestina em Vikeke.
Acompanhou o processo de criação do Partido Marxista-Leninista e do CRRN. Os assistentes e responsáveis máximos da FRETILIN propõem criar o Mudança de PML-F, novo retrocesso. Conflito entre os líderes e os “pequenos” observam.
Refere também da forma de estabelecimento de contactos com outros elementos noutras localidades: as cartas passam pelas vilas e hortas; o conflito Mauk Moruk.
É o adjunto Solep quem lhe explica o que é CNRM.
Fala da despartidarização das FALINTIL, que deixam de ser o braço armado da FRETILIN. Na sua versão “todos podem entrar nas FALINTIL”. Ele próprio, afirma, não era da FRETILIN.
Aprendeu planos de assalto com Lere Anan Timor, tendo participado nos de Nahareka e Bulai em 1995.
Referência aos planos para ir ao encontro de padres e freiras, designadamente do Padre Domingos, recebendo dele medicamentos.
Sabem do acordo de 5 de Maio, alegram-se. É nomeado 2º Comandante.
Votação em Uaimori; exultação de alegria, alguns guerrilheiros disparavam rajadas para o ar.;
[Tétum: Moris uluk, tama escola decad 1960 – 70.
Tempu invasaun, simu kilat ba fronteira.
Invasaun. Oinsa situasaun iha Base de Apoio.
Kapturadu iha 1979.
Tempu okupasaun halao klandestinidade iha Viqueque. Enemigu detekta sira, ionsa tiru malu, etc.
Akompanha processu: assistentes ho boboot sira establese Partidu Marxista Leninista Fretiiln, ho CRRN.
Mudansa kona ba PML-F, muda tun fali. Konfliktu entre boot sira, kiik sira akompanha. Oinsa komunikasaun ho elementu sira iha fatin sira seluk neba. Surat liu caixa iha vila / to’os, etc.
Konfliktu: Mauk Moruk, etc. iha konfliktu, maibe kiik sira la iha.
Adjunto Sole explika ba nia kona ba CNRM.
Falintil sai husi Fretilin: atu loke dalan ba ema hotu. Nia rasik la’os ema Fretilin.
Aprende halo planu assaltu ho Lere Anan Timor, assaltu Nahareka, assaltu Bulai 1995.
Planu ba hasoru Padre ho Madre sira, hanesan Padre Domingos, hetan ai-moruk husi sira.
Rona akordu 5 de Maio, kontente. Sai hanesan segundu Comandante.
Votasaun iha Wai Mori, kontente, balu tiru kilat rajada.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.070
Audio
Pasta: 08023.097Título: Entrevista a Fernando "Lasama" de Araújo no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Ainaro em 1963. Estudou até 1975.
Em 1985 foi estudar para Bali, ingressando na Universidade.
De fácil eloquência, a 20 de Julho em 1988, juntamente com 10 companheiros cria a RENETIL, Foi eleito secretário-geral.
Explica a ideologia e objectivos da RENETIL.
Em 1991 regressa a Timor para se encontrar com Xanana Gusmão.
Em 1990, com Lukas, Constâncio Pinto, e outros companheiros de luta, levam a cabo a operação ‘Tuba Rai Metin’: organizam o encontro entre o jornalista Robert Domm e Xanana. Gusmão.
Participa na manifestação de 12 de Novembro de 1991; fala da brutalidade das forças inimigas sobre os jovens.
Gravemente ferido, foi levado para o hospital, estava totalmente ensanguentado.
Fala do seu julgamento em Dili; condenado, cumprir pena na a cadeia de Cipinang.
Explica como foi o encontro com Xanana Gusmão na cadeia; ainda que preso continuava a estabelecer contactos para solidificar a rede clandestina.
Em 1999 sai da cadeia e vai para a Japão.;
[Tétum: Moris Ainaro 1963. Escola to’o 1975.
1985 ba escola iha Bali, tama Universidade. Fasil atu kolia no 1988 sira balun hamutuk nain 10 forma Renetil, 20 Julho. Nia sai Sekretariu Geral.
1988 fo sai dokumentus ba David Alex, ikus simu surat husi Xanana Gusmao.
Ideologia / Objektivu Renetil saida deit.
1991 mai Timor hasoru ho Xanana Gusmao. Organisa, ho Constancio Pinto. Hetan radio komunikasaun fo ba Xanana, nia hakuak tanis fali.
1990 ho Dr Lukas, Constancio, sira seluk tan forma operasaun Tuba Rai Metin atu lori jornalista malae ida mai tama Timor hasoru primeira vez ho Xanana. Jornalista naran Robert Domm.
12 Novembru ema telefone mai kona ba jovem nebe mate. Deside atu halo demonstrasaun. Enemigu kaer hotu, kaer nia, inkeritu.
Nia moras boot, lori ba hospital, foer raan hotu.
Julgamentu, hetan kastigu, lori to’o kadeia Cipinang. Kolega sira mai visita, hola papel iha Renetil nafatin. Aman mos fo koragem nafatin.
Oinsa hasoru Xanana Gusmao iha kadeia nia laran, halao klandestinidade nafatin.
Oinsa hahu estrategia atu bele konsiensalisa ema Indonesia kona ba funu iha Timor.
1999 sai husi kadeia ba Japaun. Todan tanba kolega barak mate iha violensia 1999 nian.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.097
Audio
Pasta: 08023.081Título: Entrevista a Maria Filomeno Amaral no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não andou na escola; nascida em Bibileo.
O liurai obriga-a a entrar na UDT. Nada soube do golpe, contra-golpe.
Na invasão fugiu e permaneceu no mato durate três anos. Lacluta, Natar-Bora.
Como desceu das montanhas, vida em Krarás. Só homens é que faziam contactos com o mato.
As Falintil entram na vila: sabe-se da Encontro de paz.
Cinco dias antes do levantamento de 1983, já as pessoas sabiam.
Como entraram as forças. Os homens estavam a jogar a bola, etc. Deu-se um tiro como sinal, todos se assustaram. O Ular atirou sobre os indonésios.
De manhã um indonésio ainda estava vivo, conseguiu fugir.
07-09 os indonésios reentraram, a população foge, uns regressaram após 5 dias.
Transferiram-se para Lalerek Mutin, mandaram trabalhar. Sabe-se que mataram pessoas em Krarás. Mulheres e homens trabalhavam separadamente.
Fugiu para o mato com o marido.
Em 1996 o marido zangaou-se com Mau Kiak, bateu-lhe, caiu e morreu. Pensou ir render-se mas Ular aconselhou-o a não fazer.
Entregou o filho ao Padre António por não poder mais.
Como os inimigos atiraram sobre eles, ele estava no meio.
Em 1999: foi ao acantonamento em Uaimori; a família não foi.
Em 1977 encontrou-se com Xavier Amaral na prisão.
Hoje sente-se desolada, arrependida.;
[Tétum: La escola; moris iha Bibileu.
Liurai obriga tama UDT tempu partidu mosu. La hatene kona ba Golpe, Kontra-Golpe.
Invasaun halai ba ai-laran tian 3. lacluta, Natarbora.
Oinsa tun, moris, ba Kraras. Mane deit halo kontaktu ho ai-laran.
Falintil tun ba vila: hatene ne’e mak Kontak Dame.
Loron lima ante Levantamentu 1983 ema hatene.
Oinsa forsa tama. Mane joga bola ona, etc. Tiru sinal, hakfodak. Ular tiru Bapak.
Dadeer Bapak ida sei moris, halai fali.
07 / 09 Bapak sira tama fali, populasaun halai, balu mai fli hafoin loron 5.
Muda ba Lalerek Mutin, haruka servisu. Rona oho ema iha Kraras. Feto mane servisu ketak.
Halai sai ba ai-laran ho lain.
1996 lain siak ho Mau Kiak, baku, monu, mate. Nia atu rende maibe Ular fo morale.
Entrega oan ba Padre Antonio tanba la aguenta.
Oinsa ema tiru ba sira, nia iha klaran.
1999: ba akantonamentu iha Wai Mori; familia la ba.
1977 hasoru ho Xavier Amaral iha dadur fatin.
Agora sente desconhecida, laran moraas.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.081
Audio
Pasta: 08023.128Título: Entrevista a Aleixo da Silva (Cobra) no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Nascido em Laga, estudou em Díli, continuou no Externato São José.
Não acabou os estudos porque estava sempre preso. A partir do acontecimento de Motael de 1991.
Informa o Comando da Luta sobre as actividades e demonstrações. Participa nas demonstrações da visita do Papa.
Demonstração na Embaixada da América em 1990. Como foi a preparação.
Encontro com Mário Carrascalão para solicitar autorização para a demonstração. A moral das famílias que o escondem é alta.
Torturado após detenção, é ferido e posto sumo de limão, preso durante seis meses em Kupang.
Os jovens perseguidos escondem-se na igreja Motael. Perseguidos pela Intel até a morte de Sebastião (Rangel); como atiraram sobre eles na igreja e como o Sebastiao morreu. A população matou um elemento da Intel.
O Bispo entrou em Motael para se inteirar da situação.
Ele foi preso de novo durante dois anos e meio.
Soube de 12 de Novembru em Kupang através de outros colegas que estavam com presos. Saiu da cadeia em 1994.
De novo preso com os acontecimentos do Bairro Pité.
Crítica aos oportunistas; reflexão.;
[Tétum: Moris iha Laga, mai escola iha Dili, kontinua iha Externato São Jose.
Escola la hotu tanba dadur bebeik. Hahu akontesimentu iha Motael 1991.
Fo konhecimentu ba Comandu da Luta kona ba aktividades no demonstrasaun sira. Hola parte iha demonstrasaun iha visita Ampapa nian.
Deomnostrasaun iha Embaixador Amerika nian iha 1990. Oinsa preparasaun.
Hasoru Mario Carrascalão tempu neba atu hetan autorizasaun be demonstrasaun ne’e. Morale husi familia nebe subar nia.
Oinsa torturas wainhira kaer nia, koa, tau derok masin, dadur fulan neen iha Kupang.
Jovems perseguidus subar iha Igreja Motael. Perseguidus husi Intel to’o Sebastiaun nia mate; oinsa sira tiru igreja, oinsa sSebastiao mate. Populasaun mos oho fali Intel ida.
Bispu tama fali Motael atu haree.
Nia dadur fali tinan rua ho balun.
Rona 12 Novembru husi Kupang husi maluk sira seluk nebe dadur ho nia. Sai husi kadeia iha 1994.
Dadur fali tanba akontesimentu iha Bairro Pite.
Kritika ba oportunistas sira, reflexsaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.128
Audio
Pasta: 08023.102Título: Entrevista a Caetano de Sousa Guterres no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Durante a administração colonial era responsável pelo armamento no Quartel-General. Simpatiza com a FRETILIN. Trabalhou de perto com Tera Mau Bulak.
Durante o golpe da UDT aproximou-se do Rogério Lobato, conversando para resolver a situação.
Nascido de família pobre, esforçou-se para ir à escola.
Explica como foi , durante o contra-golpe, o ataque a Palapaço.
Na invasão conduziu um carro até Baguia.
Na Base Apoio em Matebian fala com Xanana Gusmão sobre a situação, após a estratégia da rendição. Mandou a família descer à vila, depois ele próprio desceu.
Após a Queda das Base de Apoio fez trabalhos com um estafeta, para, através do Padre Felgueiras, entregar documentos a D. Martinho da Costa Lopes.
Refere o papel crucial que D. Martinho da Costa Lopes assumiu na criação da rede clandestina. Foi capturado, com Cosme Cabral, em Baukau, em 1983.
O carácter de D. Martinho.
Problemas que a mulher teve na prisão. O que aconteceu à família.;
[Tétum: Tempu portugues, toma konta ba armamentus iha Kuartel Geral, orienta soldadu sira. Simpatiza ho Fretiiln. Servisu hamutuk ho Terra Mau Bulak.
Golpe UDT nian: aproxima ba Rogerio Lobato, kolia oinsa resolve situasaun.
Servisu hamutuk ho estafeta ida hafoin Base Apoio rahun, ho Padre Fulgeiras, atu lori fo dokmentus ba Dom Martinho da Costa Lopes.
Castigo tinan 7, 1983 to’o 1989.
Moris: familia kiak, esforsu rasik atu bele ba escola.
Iha militar: ho Germano Lobo.
Tempu Golpe: hakfodak, Terra Mau Bulak stress fali. Oinsa fahe kilat no subar, oinsa identifika soldadu UDT sira no desarma Portugues sira.
Kontra-Golpe: oinsa ataka ba Palapasu, tiru malu iha Dili..
Invasaun: lori kareta to’o Baguia. Base Apoio iha Matebian: kolia ho Xanana Gusmao knoa ba situasaun idea rende ne’e. Haruka familia tun ba vila, depois ba rasik.
Oinsa desenvolve ai-moruk iha ai-laran (resonsavel saude).
Trauma ba Operasaun Anikilamentu.
Halao klandestinidade ba Dom Martinho; kaer ho Cosme Cabral (Baucau) iha 1983.
Dom martinho nia karakter.
Problema nebe feen hetan wainhira dadur. Akontesimentu ba familia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.102
Audio
Pasta: 08023.038Título: Entrevista a Luís Partiti no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Entra na tropa em 1957. Adere UDT com os partidos.
25 / 04: qual a relação entre timorenses e os portugueses na vida militar.
Não participa na campanha; visita os colegas em Dili naquele tempo, seguindo o encontro da UDT.
Regressa a Laklubar durante o golpe. Preparação na recepção da Fretilin, como era a situação das gentes de Lacló, etc. naquele período. Como foi o encontro e arecepção a Fretilin que chegara de Turiscai.
A Fretiin investiga-o em Manatuto.
Ouvindo rádio de Kupang dentro da cadeia. Ouvem invasão de Díli e Los Palos.
Situação na cadeia. Os presos são levados para a montanha, continuando presas.
De novo fuga, falando ao telefone. Como era a fuga, o esconderijo.
Os indonésios entram em Manatuto; rendição com um grupo.
A situação na vila: período em que on indonésios não fazem muito de mal. Depois de quatro meses, levaram-no para Laklubar, procura registar o nome das pessoas que renderam. Os indonésios prendem essas pessoas, viu três mulheres serem violadas. O Batalhão 310, matou muita gente. O Batalhão 123 era bom.
Trabalhava como funcionário público, e também DPR (deputado) loal.
Participou na operação no mato, de nome ‘risco’ (kikis /indonésio) em 1981. Como conseguiu sair, andou e seguido pelos indonésios. Problemas para as Falintil.
Como os indonésios mataram um grande grupo após a rendição (depois Chico Lopes foi visitá-los).
Obrigados a festejar porque disseram que Xanana Gusmão tinha morrido.
Em 1983: trabalhou com o enfermeiro Vitor em Manatuto, início da rede clandestina com ele e David Alex. Como foi o seu encontro.
Ao ouvir a captura de Xanana Gusmão, pensa que tudo estava perdido. Esteve doente durante uma semana. Ouviram que Mau Hunu foi capturado, pararam as actividades.
Regresso a Lalubar. O Vitor e mais outyros foram capturados. Foram a casa sagrada, etc.
Em 1994 reinício das actividades. Contacto com Sabika, Lu Olo, encontro e recepção na ceremónia tradicional. Os filhos também ajudam.
Encontro com Taur Matan Ruak, Tiger Kablaki, Riak Leman, Falur, etc.
Saiu segundo vice da zona.
Em 1998: foi obrigado a fugir para o mato.
Em 1999: como CNRT inicia ali suas actividades.
Depois das votações: vai para o mato. As milícias queimam 700.
Como experimenta organizar ajuda para a população depois da destruição.;
[Tétum: Tama tropa 1957. Adere ba UDT tempu partidu nian.
25 / 04: oinsa relasaun Timor oan ho Portugues sira iha militar.
La partisipa iha campanha; visita kolega iha Dili tempu neba, tuir enkontru UDT nian.
Fila ba laklubar tempu golpe nian. Oinsa prepara atu hasoru Fretilin, oinas situasaun ema Laclo nian, etc. iha tempu neba. Oinsa hasoru no simu ema Fretilin nebe mai husi Turiscai.
Fretiin investiga nia iha Manatuto.
Rona radio husi Kupang iha kadiea nia laran. Rona invasaun tama Dili, Los Palos.
Situasaun kadeia nian. Lori nia ba foho, dadur fali.
Halai fali, koa linha telefone. Oinsa halai, subar.
Bapak tama Manatuto; ba rende ho grupu ida.
Situsaun iha vila: tempu ne’e Bapak ladun estraga. Hafoin fulan haat, lori fali ba Laklubar, servisu hakerek naran ema nebe rende. Bapak dadur ema sira ne’e, haree violasaun ba feto nain tolu. Batalyon 310, nebe oho ema barak. Batalyon 123 diak.
Servisu funsionariu publiku, nomos ba DPR lokal.
Tama operasaun ai-tanan (bolu ‘kikis’) iha 1981. Oinsa sai, lao, Bapak tuir. Susar ba Falintil sira.
Oinsa Bapak oho grupu boot ida hafoin rende (nomos hafoin Chico Lopes ba visita).
Obriga festa tanba dehan Xanana Gusmao mate tiha.
1983: servisu ho enfermeiro Vitor iha Manatuto, hahu clandestinidade ho nia no David Alex. Oinsa hasoru nia.
Rona kaer Xanana Gusmao, sinte bele lakon. Moras semana ida. Rona kaer Mau Hunu, para servisu.
Fila ba Lalubar. Ema kaer Vitor no sira seluk tan. Ba uma lulik, etc.
1994 hahu servisu fali. Kontaktu ho Sabika, Lu Olo, hasoru, oinsa simu ho ceremonia tradisional. Oan mos ajuda.
Enkontru ho Taur Matan Ruak, Tiger Kablaki, Riak Leman, Falur, etc..
Sai segundu Visi Zona.
1998:obriga halai ba ai-laran.
1999: oinsa CNRT hahu iha neba.
Hafoin votasaun: sai ba ai-laran. Milisia sunu uma 700.
Oinsa koko organisa ajuda ba populasaun hafoin destruksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.038
Audio
Pasta: 08023.069Título: Entrevista a Mau Alsi no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De família de agricultores, estudou até 3ª klasse. Fugiu para o mato no Centro-Leste.
Viu os pára-quedistas descerem na invasão em Los Palos. Foge, foge até Matebian.
Como os aviões bombardeavam e o tanques nas ruas.
A Base foi destruída, regrassa a Los Palos, um ano depois foi estabelecida a ligação.
1070 (a que se refere este número? Pessoas ou ano?) 1070 fugiram para o mato ou em …. Ele fugiu para o mato. Recebeu arma em 1984, andou aos tiros com o Batalhão 100.
Início de ligação com vilas por iniciativa própria.
Recebeu ordens do comandante Faluchai para combater o Maupiti.
Entra para o grupo de Xanana Gusmão, denominado Kotu Moruk, que preparou lugar para o levar para lá como em 1991.
Em 1999: os jovens que tinham fugido para o mato, como foram aconselhados a votarem.
Como souberam da morte de Konis Santana nia mate, não acreditavam.
Reacção quando Xanana Gusmão foi capturado.
Porque os jovens devem saber estas histórias.;
[Tétum: Famiila agrikultor, escola to’o 3a klasse. Halai ai-laran parte Centro-Leste.
Haree paraciadistas tun ba invasaun Los Palos nian. Halai, halai to’o Matebian.
Oinsa aviaun rega iha nebe, no tanque nebe usa.
Base ragun, fila ba Los Palos, hafoin tinan ida hahu ligasaun fali.
1070 halai fali ba ai-laran. Simu ilat 1984deit, tiru malu ho Batalyon 100.
Hahu halo rasik ligasau ho vila.
Orden husi Comandante Faluchai atu tiru malu ho Maupiti.
Tama grupu Xanana Gusmao nian, naran Kotu Moruk, nebe prepara fatin no lori nia ba, hanesan 1991.
1999: jovem sira nebe halai ba ai-laran, oinsa haruka tenki vota.
Oinsa rona Konis Santana nia mate, la fiar.
Reaksaun wainhira kaer Xanana Gusmao.
Oinsa jovem sira tenki hatene historia ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.069
Audio
Pasta: 08023.143Título: Entrevista a Maria Rosa Xavier no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Baguia em 1976, filha única.
Estudou ensino primário em Laga, depois foi para Baucau.
Entra para a rede clandestina juntamente com o tio. Em 1998 cria o movimento para fazer manifestações.
Procura cooperação com jovens no exterior. Como foram as campanhas de informação.
Estudou os Estudos Sociais Políticos, faz trabalhos com outros colegas, como Antero Bendito, César Melito, e Teresa.
Participa nas manisfestaçoes na Universidade, em Mahkota, no Parlamento.
Movimenta estudantes para recepção aos deputados do Parlamento Europeu - a Troica.
Actividades em bairros para mobilizar pessoas.
Prepara caminhos para as equipas que vão para as campanhas. Cria grupo de raparigas – GFFTL juntamente com outras colegas.
Fuga em Setembro de 1999, até Kupang, contacta Solidamor que a salva.
Actividades de DSMTL (Mahasiswa)
Reflexão sobre participação na luta.;
[Tétum: Moris Baguia 1976, oan feto mesak.
Escola SD Laga, depois bga Baucau.
Tama klandestinidade hamutuk ho tiun. 1998 harii movimentu atu halao demonstrasaun.
Buka koordenasaun ho maluk jovens sira husi liur. Oinsa campanha informasaun.
Estuda Sosial Plitku, servisu ho kolegas sira seluk, Antero Bendito, Cesar Melito, Teresa.
Partisipa iha demonstrasaun iha Universidade, Mahkota, Parlamentu.
Movimenta estudantes atu simu Parlamentu Europeia / Trioca.
Aktividades iha kampusatu mobilisa massa.
Prepara dalan ba tim nebe tun ba kampanha ne’e. Harii grupu feto foin sai – GFFTL hamutuk ho kolega sira.
Oinsa halai iha Septembru 1999, to’o Kupang, kontaktu ho Solidamor nebe salva nia.
Oinsa aktividades DSMTL (Mahasiswa)
Refleksaun kona ba partisipasaun iha luta.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.143
Audio
Pasta: 08023.039Título: Entrevista a Joaquinha da Cunha no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Como estuda na, em Lacló.
Narrando a percpção particular sobre o golpe, contra-golpe; ela em Díli.
Regressa a Lacló, represálias a adeptos de UDT.
O pai é delegado da Fretilin, els foram para o mato, ela tornou-se delegada da OPMT. Como surgiu a acusasão de ‘traidor’, as pessoas ficaram com medo. O pai foi acusado.
Medo de falar; ficaram sem nada fazer.
Vários detalhes sobre a detenção, matança, queimam casas e chicoteam pessoas.
Aparecem aviões, fogem até render. Como era o inquérito (com Mica Tó, Maria Domingas Oliveira).
Período de Unamet: trabalho com Unamet. Setembro de 1999 foge para Atambua; dificuldades, não regressando até Abril de 2000.;
[Tétum: Oinsa estuda iha escola, husi Laclo.
Haktuir persepsaun partikular kona ba golpe, kontra-golpe; nia iha Dili.
Fila mai Laclo, iha represalias balu kontra ema UDT.
Aman delegadu Fretilin, sira sai ba ai-laran, nia rasik sai delegada OPMT.Oinsa akusasaun ‘traidor’ mosu, ema tauk. Aman hetan akusasaun.
Tauk atu kolia, la bele halo buat ida.
Detalhes barak kona ba oinsa kaer, oho, sunu, baku ema.
Aviaun mai, halai tn sai to’o rende. Inkeritu nusa (ho Mica To, Maria Domingas Oliveira).
Tempu Unamet: servisu ho sira. Septembru 1999 halai ba Atambua; susar, la mai fali to’o Abril 2000.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.039
Audio
Pasta: 08023.076Título: Entrevista a Marito Reis no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Estudou, fez tropa em1967, colocado em Ossu
Criação dos partidos, ASDT transformada em Fretilin.
Cinco estudantes que chegaram de Portugal, juntamente com o irmão Sahe. Como começaram a ensinar.
Organizações da OPJT, OPMT e UNETIM (estudantes).
O golpe. O contra-golpe. A UDT prendu-o em Palapaço (Díli), viu matarem alguns a tiro.
Campanha de alfabetização, etc.
Contra-golpe. Guia um carro, transportando os presos.
Proclamação da independência. A invasão, fuga para a montanha. Organizando a Base de Apoio, assalto do inimigo.
A Base desmantelada, regresso a vila. O inimigo mandou-o procurar Sahe, não o encontrou. Soube-se que morreu.
Desconfiam dele, transferido para Ataúro.
Regresso a Díli. Entra na rede clandestina, com o coordenador Sabika. Faz parte do problema de Marabia.
O plano do comandante Kilik, para a entrada das Nações Unidas; discutindo a proposta.
A disciplina no mato, acreditando no sagrado.;
[Tétum: Moris no escola, tama tropa 1967, colokadu iha Ossu
Oinsa partidu sira mosu, ASDT muda ba Fretilin.
Estudante nain 5 nebe mai husi Portugal, hamutuk ho aliin Sahe. Oinsa sira komesa hanorin.
Organisasaun OPJT, OPMT, estudante sira iha UNITIM.
Golpe. Tama kontra-golpe. UDT kastigu nia iha Palapasu, haree ema tiru mate neba.
Kampanha alfabetisasaun, etc.
Kontra-golpe. Ker kareta, lori dadur sira.
Proklamasaun independensia. Invasaun, oinsa halai ba foho. Organisa Base de Apoio, oinsa assaltu husi enemigu sira.
Base rahun, tun ba vila. Enemigu haruka nia ba buka Sahe, la hetan. Rona mate.
Deskonfia nia, desterra ba Atauro.
Fila mai Dili. Tama klandestinidade, ho coordenador Sabika. Tama assuntu Marabia.
Oinsa planu Comandante Kilik nian, atu konsege lori Nasoens Unidas mai; diskusaun nebe iha.
Oinsa disiplina iha ai-laran, fiar ba lulik.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.076
Audio
Pasta: 08023.010Título: Entrevista a Bi Rosa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Quando se criaram os partidos, segue as campanhas da Fretilin com os pais.
Na invasão fugiu para Kablaki, como os aviões bombardeavam. Estuda na Base de Apoio, aprendendo a escrever na areia, etc.
A base foi destruída, foi vivar para as monhtanhas. Ela combateu os Hansip (força civil pró-indonésia) e as tropas indonésias, foi morta e cortaram-lhe a cabeça.
Como ajudava as Falintil comroupas, medicamentos, etc.
Em 1987 a mãe foi presa, e o irmão foi morto.
As dificuldades e falat de alimentos no mato, elas fogem da operação inimiga, fugiram sem nada levar.
Preparação da festa em 1990 no regresso de Xanana Gusmão. Após a festa ela foi presa, ela rendeu-se parasalvar Xanana. Ela desconfiou da presenaç de novos elementos no grupo.
Na vila, as Falintil desconfia de alguns, ela surge a fazer a ligação com Konis Santana.
Ficou muito balada quando Xanana foi capturdo.
Agora vive: ninguém olha por ela, vive triste e desconsolada. Acha que deviam dar-lhe alguma consideração.;
[Tétum: Tempu partidu mosu, tuir companha Fretilin nian ho inan no aman.
Invaaun, halai to’o Kablaki, oinsa aviaun rega. Escola iha Base de Apoio, aprende hakerek ho rai henek, tetc.
Base rahun, hela tan iha ai-laran. Amana tiru malu ho Hansip no Indonesia sira, mate, sira tesi ninia ulun.
Oinsa ajuda ba Falintil sira, roupa, curativo, etc.
1987 kaer ninia inan, oho maun.
Oinsa susar ho hahan iha ai-laran, operasaun enemigu sira nian, halai sai deit.
Prepara festa iha 1990 ba Xanana Gusmao atu mai. Kaer nia depois festa, nia rende atu bele salva Xanana. Nia deskonfia oin foun balun nebe ba neba.
Iha vila, Falintil balu deskonfia, entaun halo ligasaun ho Konis Santana.
Wainhira kaer Xanana fuan moras.
Moris agora: ema la tau matan, triste, ladun kontente. Hakarak ema rekonyese.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.010
Audio
Pasta: 08023.008Título: Entrevista a Mau Putu no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Fez a Escola Primária em Aileu em 1958 – 1952 (será 1962), trabalhava na Câmara Eclesiástica.
Com a criação dos partidos, entrou para a Fretilin. No golpe estava em Dili, foi esconder-se nas montanhas. Ficou preso em Palapaço, Dili.
Assistiu a declaração unilateral da independência em Laleia.
Quando se deu a Invasão estava em Laleia. Surgimento do conflito entre as forças em Laleia. O comandante Adão Cristóvão proibiu os seus homens darem tiros.
Evacuação da população, festa de Natal em Laleia.
Bazar no mato, o Comité Central da Fretilin organiza o sistema de permuta por falta de dinheiro. Implementação até cerco de aniquilamento.
Festa no mato num dia feriado, como é o dia das Falintil.
Destruídas as Bases no Centro Leste em 1977, em Laleia e Uaimori.
Produção de alimentos na Base.
Rendição de Abel Lari Sina; outras rendições. O comandante Joaquim Fatuk assume o lugar de Lari Sina. Muitos morreram, salvaram-se apenas três comandantes e alguns soldados.
Reorganização e eleição do novo comandante.
Encontro com o grupo das Falintil na Ponta Leste em 1979; desconfiança, várias capturas.
Como deram informações para se encontrarem com Xanana Gusmão. Estiveram com Xanana, apresentando relatórios sobre a reestruturação. Encontro com o comandante Samba.
Encontro em Bua Meque onde se lançou bases para o Partido Marxista-Leninista – Fretilin.
Ele dava segurança a Xanana e Mau Hodu. Xanana apelidou-o de Frelimo.
Como se faz a comunicação. Alfabetização. Como se fazem assaltos; e também os erros que se fazem.
Com Mau Hunu, a rede clandestina em Same, depois em Ainaro. Levantamento de 1982 em Ainaro, provavelmente em três lugares.
1990 última festa de comemoração de 28 Novembro. Constâncio Pinto estava presente; desconfiança recai sobre a mulher que o acompanhava. Jornalista internacional também estava presente, pela primeira vez.
Em 1991 cerco indonésio em Kablaki. Xanana teve que se esconder.
Fugiu com Venâncio Ferraz até Ramelau, levando lâmpada para desviar a atenção inimiga; Xanana escapou-se.
Ele e Mau Hunu, Venâncio Ferraz foram a Mamelau; o Ferraz morreu neste cerco. Uma companhia foi dizimada. Sobreviveram 15 pessoas.
Relatório sobre a ida de Xanana a Ermera, onde encontrou o Comandante Dudu.
Amos Wako visita Timor, Mau Hunu é preso em 1993. Konis Santana saiu de novoi. Taur Matan Ruak ia assumir o lugar de Mau Hunu, mas o Padre Barreto deu informações a Portugal (RTP) que Konis Santana assumira o lugar de Mau Hunu.;
[Tétum: Escola Primaria Aileu 1958 – 1952, servisu Camara Eclisiastica.
Partidu mosu, tama ba Fretilin. Golpe iha Dili, subar ba foho. Dadur iha Palapasu.
Assiste deklarasaun unilateral ba independensia iha Laleia.
Invasaun sei iha neba. Onfliktu mosu entre forsa iha Laleia. Comandante Adao Cristovao bandu ema labele tiru.
Populasaun evakua, Natal iha neba.
Basar iha ai-laran, Comite Central Fretilin organisa sistema permuta tanba osan la iha. Halao to’o Anikilamentu.
Festa iha ai-laran ba loron boot, hanesan loron Falintil nian.
Base Rahun iha Centro Leste 1977 iha Laleia no Waimori.
Produksaun ba hahan iha Base.
Abel LariSina rende, sira seluk rende. Comandante Joaquim Fatuk troka nia. Barak mate, hela comandante nain tolu ho soldadu balun deit.
Reorganiza foti comandante foun.
Hasoru malu ho grupu Falintil Ponta Leste iha 1979; deskonfia, captura sira.
Oinsa sira fo informasaun atu hasoru ho Xanana Gusmao. Hetan Xanana, relatorio kona ba restrukturasaun. Hasoru ho Comandante Samba.
Enkontru Bui Meque iha nebe hamoris Partidu Marxista Leninista – Fretilin.
Nia fo seguransa ba Xanana no Mau Hudu. Xanana hanaran nia Frelimo.
Oinsa komunikasaun ho lian. Alfabetisasaun. Oinsa assaltu; nomos sala nebe halo.
Ho Mau Hunu, klandestinidade iha Same, depois iha Ainaro. Levantamentu 1982 iha Ainaro, fatin tolu pelo menos.
1990 ultima festa komemorasaun ba 28 Novembru. Constancio Pinto iha neba; ema deskonfia feto ida nebe mai ho nia. Jornalista internasional mos iha neba, primeira vez.
1991 apertadu husi Indoensia iha Kablaki. Xanana tenki subar.
Nia halai ho Venancio Ferraz to’o Ramelau, lori lampada atu desvia enemigu; Xanana sai livre.
Nia ho Mau Hunu, Venancio Ferras sai ba Mamelau; Ferraz mate iha cerco ne’e. Companhia ida mate mohu. Nain 15 mak moris.
Relatoriu oinsa Xanana ba Ermera, hetan Comandante Dudu.
Amos Wako mai Timor, ema kaer Mau Hunu iha 1993. Konis Santana sai fali. Taur Matan Ruak atu troka Mau Hunu maibe Padre Barreto fo sai kedas ba Portugal (RTP) katak Konis Santana hola papel ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.008
Audio
Pasta: 08023.072Título: Entrevista a Falur Rate Laek no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Antes da guerra estava a estudar para ser professor.
Nas aulas discutiam o colonialismo com o professor. Esteve na escola militar em Ossu.
Encontrou-se com Kilik, onde liam sobre o 25 de Abril de 1974, ali encontrando motivação para ser um revolucionário.
Os pais são da UDT.
Em Díli organiza os trabalhadores; tentam capturá-lo, consegue fugir, chamam-lhe comunista. Foi preso em Ossu.
Durante o contra-golpe recebeu uma arma. Estava doente e permaneceu em Ossu; foi eleito delegado da FRETILIN.
Explica como foi para o Centro-Leste e o encontro com Sahe.
Diz que se encontrou-se com Xavier Amaral quando este já estava preso, referindo o seu desacordo aos maus-tratos infligidos aos preso. Houve problemas de alimentação; discutia com elementos do Comité Central da FRETILIN.
Refere as Operações de Aniquilamento do inimigo; Mau Barani enfrenta um Batalhão inteiro.
Recorda o primeiro assalto, o medo, e o treino para lançar granadas.
Rendição em 1979, entra para a Hansip (Timorenses Armados e treinados por Jakarta) e Intel. Explica como foi o tiroteio com as FALINTIL, para que os indonésios pudessem acreditar nele e como enganou o inimigo.
Em 1982 os indonésios castigavam-no porque desconfiam dele.
Lu Olo dá a conhecer o Levantamento Nacional de 1983.
Em Krarás, não andou aos tiros com os indonésios. Saiu sozinho. Foram capturadas a irmã e a mãe, e torturadas.
O comandante Rairian consolava-a, não podem encontrar-se, há represálias.
Refere a solidariedade no mato, entre as FALINTIL, as necessidades de alimentação, roupa, medicamentos, o sagrado e o início da rede clandestina. Como o sagrado e os medicamentos curam algumas pessoas na guerra.
Explica como se processavam a comunicação entre a luta armada e a frente clandestina; os estratagemas que usavam para fazer chegar a correspondência; muitas mortes por demasiada auto-confiança. Explica como usavam a “Caixa” (local onde responsáveis da rede clandestina recebiam e distribuíam a correspondência). Salienta o papel central que as mulheres tinham para contactos com na vila.
Faz um resumo da estrutura das Regiões.
Explica como era o aspecto lúdico da vida no mato: os divertimentos, jogos; como produzir víveres sem ser detectado pelo inimigo.
Sustenta que em 1987 a situação era muito crítica.
Explica as posições das FALINTIL em 1999.;
[Tétum: Antes funu estuda, sai profesor. Diskute malu ho profesor iha escola kona ba colonialismu.Escola militar iha Ossu.
Hasoru Kilik, le kona ba 25 / 04. Nia fo motivasaun ba revolusionariu.
Inan aman UDT.
Iha Dili organisa trabalhadores sira; ema koko kaer, niahalai fali, ema bolu komunista. Dadur iha Ossu.
Kontra-golpe: simu kilat. Moras, hela iha Ossu, sai delegadu Fretilin.
Ba Centro-Leste, la’os Matebian. Oinsa hasoru ho Sahe.
Hasoru Xavier Amaral iha dadur. Violasaun dadur sira ne’e, oinsa nia kontra. Susar hahan, diskute malu ho Comite Central.
Tama FADE, ho Comandante Terra Mau Bulak.
Operasaun Anikilamentu husi enemigu. Assaltu nebe ema halo, ex. Mau Barani kontra Batalyon ida tomak.
Primer assaltu, treinu nebe hetan atu soe grenada; tauk.
Rende 1979, tama Hansip no Intel. Oinsa tiru malu ho Falintil sira hanesan Lere, Matan Ruak, etc. atu Bapak sira bele fiar fali. Oinsa enganha Bapak sira.
1981: oinsa Bapak sira kaer no oho.
1982. Bapak kastigu nia fulan tolu tanba deskonfia.
Lu Olo fo hatene kona ba levantamentu 1983 nian. Tauk familia, lakohi.
Kraras, la tiru ho apak. Sai deit. Kaer ninia feton, no inana, ho tortura.
Comandante Rairian fo konsola, labele hasoru sira deit, iha represalias.
Falintil: solidariedade iha laran, situasaun hahan, roupa. Hahu klandestinidade. Ai-moru, lukik, etc.
Oinsa lulik no ai-moruk kura ema balu iha funu nia laran.
Komunikasaun liu surat, barak mak mate tanba lori. Oinsa usa caixa, sistema ne’e. Ionsa utiliza feto atu bele tama vila, 1989.
Resumen estruktura regiaun sira nian.
Konta divertimentu, jogos iha ai-laran. Oinsa produksaun hahan, iha situasaun seguru.
1987 ba leten situasaun makaas fali, oinsa forsa nia kondisaun. Enkontru nebe halo atu haree ba estrategia.
Ligasaun no kompromissu ho povo, ex. Iha tinan 1990, hela iha uma iha nebe Babinsa nia feen deskonfia, oinsa manan nia atu bele halo servisu.
Falintil ninia posisaun 1999, hanesan tuir Xanana Gusmao.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.072
Audio
Pasta: 08023.145Título: Entrevista a Rui Hanjam no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Estudou no mato, escrevendo nas folhas de bambu.
Continuou os estudos em Java. Faz parte da Renetil.
Regressa a Ermera, foi funcionário. Com o aparecimento da reforma; organiza FODIMER (Forum para o Diálogo sobre a Sociedade) a fim de preparar caminhos para os estudantes na campanha. Diálogo com o Bupati (administrador do conselho).
Vendo-se perseguido, foge para Díli. Sem ir ao trabalho durante três meses.
Chegada da Unamet: ganha-se a esperança. Toma decisão em fazer algum trabalho, com o portavoz da Unamet, David Wimhurst.
Wimhurst foi investigar violações em Atsabe; dão crédito nele.
As milícias aterrorizam-no por trabalhar com a Unamet.
Acompanha o staf internacional para o encontro com as Falintil em Ermera. Ajuda também os jornalistas no encontro com as Falintil.
Não pode participar na manifestação por ser staf da Unamet. Ser ‘neutro’ custa muito. Acusam-no de trabalhar para a independência.
Faz traduções na rário; aumentam as acusações. Wimhurst transferiu-o para a televisão.
Soube dos resultados da votação no Hotel Makhota; não se pode esconder, grande euforia na celebração.
As milícias perseguem-nos de carro até Unamet. Depois de uns dias sai a procura dos pais: a situação é crítica, não pode regressar a Unamet.
Colegas de Tibar fazendo-se passar por milicias, foram para os levar, escondendo-se no meio da carga em Polres e em Polda (Comando Polícia local).
Situação crítica: saiu com a família para Tibar. O chefe da Aldeia Tibar, Bento, fazendo-se passar por milicia, consegue salvar perto de cinco mil pessoas. Salvou o estudante que foi atropelado no Ponte Cais, (Díli).
RRI dá a conhecer que as milícias de Tibar estavam a prestar mau serviço.
Escondem carros para ir ter com a INTERFET no aeroporto, levando identificação de Unamet e falando inglês, acreditaram nele.
A INTERFET foi de carro salvar a população em Tibar, dos ataques que as milícias praticavam.
Grande emoção quando a Unamet chegou, reencontra-se com David Wimhurst.
Aprende a falar na rádio, fazendo o programa ‘Manu Hakfuik’ (O ‘assobio do galo’, mas provavelmente o cantar do galo), para regresso dos refugiados.
Reflexão sobre a importância da história.;
[Tétum: Escola ai-laran, hakere ho au nia tahan.
Escola fali iha Java. Tama Renetil.
Fila ba Ermera, sai funsionario. Reformasi mosu; organisa FODIMER (Forum Dialog Masyarakat) atu prepara dalan ba estudante sira halo campanha. Dialogo ho Bupati.
Sente perseguido, halai tn mai Dili. La tama servisu fulan tolu.
Unamet tama: esperansa mai fali. Hola desisaun atu tama halo servisu, ho portavoz Unamet nian David Wimhurst.
Wimhurst ba investiga violasaun hanesan iha Atsabe; fo fiar ba nia.
Teror husi milisia tanba servisu ho Unamet.
Akompanya staf internasional hasoru ho Falintil sira iha parte Ermera. Ajuda mos jornalista hasoru ho Falintil.
Labele tuir manifestasaun tanba staf Unamet. Buat ‘neutral’ susar fali. Akusasaun kontra nia katak ajuda ba independensia.
Halo traduksaun ba radio; aumenta, hetan akusasaun. Wimhurst muda ba televisaun.
Rona resultadu votasaun iha Hotel Makhota; labele taka, histeria celebrasaun.
Milisia tuir sira iha kareta to’o Unamet. Hafoin loron balu, sai fali buka inan aman: situasaun sai manas tan, la bele fila ba Unamet.
Kolega husi Tibar finge milisia, mai atu lori sira. Subar iha sasan nia laran iha Polres no Polda.
Manas: sai ba tibar ho familia. Kepala Desa Tibar nian (Bento) finge milisia, konsege salva ema besik rihun lima. Salva estudantes nebe ema sona kareta iha Ponte Cais.
RRI fo sai katak milisia Tibar halo servisu foer.
Subar kareta ba hasoru InterFET iha aeroporto, ho kartaun Unamet no ingles, sira fiar nia.
InterFET ba ho kareta salva fali populasaun iha Tibar, husi atake nebe milisia halao.
Emosaun boot wainhira Unamet mai fali, hasoru fali ho David Wimhurst.
Aprende fali radio, halo programa ‘Manu Hakfuik’, bolu refugiadus.
Refleksaun kona ba importansia historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.145
Audio
Pasta: 08023.147Título: Entrevista a Padre Francisco Barreto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Fohorém, Covalima. Viveu com os avós, assiste a ceremónias tradicionais. Frequenta Escola Primária no Colégio Infante Sagres, Maliana, até 1969, frequentou o seminário menor de Dare, e depois para o seminário das Flores em 1977.
Em 1987 é ordenado sacerdote. Acompanha as actividades partidárias, simpatiza-se com a Fretilin.
Assiste a invasão, aviões sobrevoam cidade, lançam pará-quedistas, como era a situação de Dili nesse tempo.
Como era a resistência das Falintil em Dare nesse tempo. Como Dare foi destruído, reacção do Padre Tavares, traumatizado. Padre João Felgueiras deu-lhe coragem.
Reacção dos seminaristas em Flores sobre a situação.
Em 1987 é colocado em Ainaro como pároco. Ligação com a rede clandestina.
Leva a carta de Xanana Gusmão aos sacerdotes colegas de Xanana; Padre Domingos Cunha e Bispu Ximenes Belo. Dá instruções aos estafetas para que trabalhem com inteligência. Organiza ida de Xanana a Dili.
Esconde o Mau Hunu na residência da missão.
Câncio Lopes de Carvalho avisa-lhe, a situação está muito crítica.
Mau Hunu foi capturado na altura em que entregava a carta ao Bispo X. Belo, foi preso na casa do Baltazar em 1993.
A juventude ficou desmoralizada, por isso procura contactar Taur Matan Ruak, mas em vão. Ferter Cornélio contacta Konis Santana para fazer uma mensagem, uma declaração para o exterior. Konis substitui Mau Hunu por sua própria iniciativa.
Lere não concorda com mudança imposta por Konis
Em 1996 foi falar com Xanana, apresenta a razão da não concordância com Konis Santana. Apresenta também a Taur Matan Ruak.
Participa na elaboração do estatuto de CNRM.
Encontro com Mari Alkatiri, Manuel Tilman, Ramos Horta, como elemento da mudança de CNRT.
Enviado por Xanana Gusmão juntamente com Padre Filomeno Jacob e Padre Domingos Soares para organizar a convenção de Peniche em 1998.
Organiza a ceremónia da inauguração de CNRT em Dili, Caritas.;
[Tétum: Moris Fohorem, Covalima. Hela ho avon sira, eassite ceremonias tradisional. Escola primaria iha colegio infnte sagres Maliana to’o 1969, ba seminariu Dare nian, ba Flores 1977.
1987 simu ordenasaun hanesan Padre. Akompanha aktividades partidu sira nian, simpatiza ho Fretilin.
Assiste invasaun, aviaun nebe semu halehu, hatun paracaidistas, oinsa situasaun iha Dili laran tempu neba.
Oinsa resistensia Falintil iha Dare tempu neba. Oinsa Dare rahun, Padre Tavares nia reaksaun, trauma. Padre Joao Fulgeiras fo koragem.
Reaksaun seminarista iha Flores kona ba situasaun.
1987 ba Ainaro hanesan Padre. Ligasaun ho klandestinidade.
Lori Xanana Gusmao nia surat ba fo Padres nebe kolega ba Xanana ona; Padre Cnha no Bispu Belo. Hanorin servisu inteligensia ba estafeta sira. Organiza estregia ba Xanana mai Dili.
Subar Mau Hunu iha residençia pastoral
Cancio Lopes de Carvalho avisa ba nia, timpuamesasa.
Rona ema kaer Mau Hunu wainhira entrega namanas surat ba Bispu Belo,kaer iha Baltazar nia uma 1993.
Juventude sai desmoralizadu, entaun buka kontaktu ho Taur Matan Ruak, la konsege. Ferter Cornelio kontaktu fali ho Konis Santana atu halo mensagem, deklarasaun ba liur. Konis troka Mau Hunu hanesan ne’e ho ninia inisiativa rasik.
Konis troka, Lere la konkorda
1996 nia ba kolia ho Xanana, apresenta rasaun tansa halo hanesan ne’e ho Konis Santana. Apresenta mos ba Taur Matan Ruak.
Hola paerte iha elaborasaun estatuto CNRM.
Hasoru malu ho ari Alkatiri, Manuel Tilman, Ramos Horta, hanesan parte muda ba CNRT.
Mandato husi Xanana Gusmao hamutuk ho Padre Filomeno Jacob no Padre Domingos Soares atu organiza konvensaun iha Peniche 1998.
Organiza fali ceremonia inaugurasaun CNRT iha Dili, Caritas.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.147
Audio
Pasta: 08023.084Título: Entrevista a Bai-Meta no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou, e guardador de búfalos. Com os partidos filiou-se na Fretilin.
No contra-golpe ajudou a Fretilin a encontrar e prender adeptos da UDT. Trabalhava no apoio logístico.
Na invasão fugiu para Luka, feito comandante de secção. Rendeu-se em 1979 após esclarecimento de Sahe.
Entrou para Hnsip na vila, estabeleceu contactos com Lu Olo. No mato foram entregues a muitos espingardas sem condições para enganar os indonésios.
Em 1983: o levantamento de Krarás, ele caçava em Bibileo; no regresso teve que fugir. Encontrou o Mau Kalu, andaran juntos.
A emboscada em Kribas em 1984. Levou Xanana para ficar ema sua terra Luka (Viqueque).
Na embscada em Lalerek Mutin, ele ficou ferido no tiroteio. Foi com Xanana até Builó (Ossu).
Em 1984 recebeu rádio racal do exterior. Como era usado, ele dava segurança.
O bombardeamento do inimigo; foi de novo a Matebian (Kelikai).
O barco que devia transportar munições a Los Palos – não chegou de fazer, porque…
Procurando bateria para a rádio racal. Como obtiveram, foi levada de Díli.
A emboscada em Luka; o indonésio e o TBO (civis que seguem a tropa para levar coisas) que morreram, um avião (será helicóptero) foi buscar os mortos.
Em 1986 separou-se de Xanana. De regresso a Luka foi ficar em casa e estabelece ligação.
Em 1987 assalto a Viqueque, queimaram casas, tiraram coisas, matando a tiro a população.
Em 1988 foi ao encontro em Haibua; dava segurança, mas dois colegas atiraram sobre ele. Foi esconder-se num abrigo durante um ano.
Foi investigado, depois Proboso (será Prabow) levou-o ao mato à procura de Xanana; batia-o e dava-lhe pontapés.
A Cruz Vermelha fez pressão sobre TNI (exército indonésio) para que ele seja visto pelo médico.
Fazendo esclarecimentos nas escolas; o Bisp Belo interveio para o esclareciemtno.
Como encontrou um jornalista que lhe fez perguntas.
Perído das votações, entrada da força intervenção.
Pedido ao governo para olhar por ele.;
[Tétum: La escola, hein karau. Tempu partidu tama Fretilin.
Kontra-Golpe ajuda hatudu ema UDT ba forsa Fretilin nian atu dadur. Servisu logistika.
Invasaun halai ba Luka, sai Comandante Seksaun. Rende 1979 ho esclaresimentu husi Sahe.
Tama hansip iha vila, kontaktu ho Lu Olo. Oinsa ai-laran entrega kilat aat ba sira atu bele bosok Indonesia sira.
1983: Levantamentu Kraras, nia caça iha Bibileu; fila, tenki halai. Hetan Mau Kalu, lao hamutuk.
Emboscada iha Kribas 1984. Lori Xanana atu hela iha ninia rai iha Luka.
Embscada iha Lalerek Mutin, nia tiru kanek. Ba ho Xanana to’o Builo.
1984 simu aparelho komunikasaun husi liur. Oinsa sira usa, nia fo seguransa.
Bombardeamentu husi enemigu; tenki ba Matebian fali.
Ro nebe atu lori munisoens to’o Los Palos – ikus la konsege, tanba sa.
Buka bateria ba radio komunikasaun ne’e. Oinsa hetan, lori husi Dili.
Emboscada iha Luka; bapak no TBO nebe mate, aviaun mai foti.
1986 fahe malu ho Xanana. Ba fali Luka halo ligasaun, tama uma.
1987 assaltu iha Viqueque, sunu uma, foti sasan, tiru mate populaasun.
1988 ba enkiontru iha Haibua; halo seguransa maibe kolega nain rua mak tiru ba nia. Tenki subar iha abrigu, tinan ida.
Investigasaun ba nia, depois Proboso lori nia ba ai-laran atu buka Xanana; baku no tebe nia.
Cruz Vermelha nia presaun atu TNI tenki lori nia ba konsulta.
Oinsa tenki halo esclaresimentu ba escaola oan sira; Bispu Belo halo intervensaun ba esclaresimentu ne’e.
Oinsa jornalista ida hetan, husu ba nia.
Tempu votasaun, forsa intervensaun tama.
Husu ba governu haree ba.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.084
Audio
Pasta: 08023.003Título: Entrevista a Laletek no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Golpe: ao ir pôr o nome para a escola, ouviram-se tiros em Remexio. Os membros do Comité Central foram refugiar-se em Remexio.
Invasão: observam o centro de resistência em Remexio. De regresso a Díli, foi capturado em Hera.
Regresso a Remexio. Pegou em armas, mas com medo. Colocam minas na área de Hera que rebentou na passagem de um tanque de guerra.
Operação em Tasi Tolu, organizando emboscadas. Entrega ao Alarico Fernandes uma bateria roubada para a rádio.
Operação em Be Luru colocando minas para carro de assalto.
20 / 08: Separa-se de Alarico Fernandes e de outros. Em Laumera acompanha o Nicolau Lobato. Ouvem-se boatos de que Alarico Fernandes estabelecia contactos com o inimigo.
Com Lobato foi até Halimelik. Instrução militar. Lobato disse que Alarico Fernandes desejava desarmar o seu irmão Amadeu, comandante do sector.
Concentração em Erluli; descoberta da rede do Xavier Amaral.
Em 1978 foi a Fatu-Berliu, Kaikasa, caem no cerco inimigo e vê o Lobato de AR-15 na mão, mostrando muita coragem, ele ficou muito admirado. Afastou-se dali.
Foi a Tutuluru, esteve aos tiros com o inimigo. Na ribeira, separou-se de Lobato. Ao ouvir tiroteios foi à procura de Lobato mas João Carlele informou que Lobato foi morto. Ouviu confirmação através da Rádio Austrália.
Acompanha o Adjunto Lere na área de Alas.
Assalto do inimigo, Lere morre, só quatro sobreviveram. Encontram a população em Turiscai; a população foi render-se.
Encontram um espião e matam-no.
Captura em 1979, inquérito. Os irmãos levam-no para Alas. Foi para a casa de Chico Lopes, encontra-se com Alarico Fernandes.
Castigado em Mandarin, transferido para Baucau. Sabe que o comandante Lai-Kana tinha rendido, Juvenal Inácio e Serakey foram capturados.
Como era chicoteados na cadeia.
Em 1987: entra na estrutura clandestina com David Ximenes, Adano (tenente-coronel) e Constâncio Pinto. Em 1994 foi eleitoi sub-secretario da sub-região do Centro Norte.
Implementando a rede clandestina até 1997. Foi capturado pelos indonésios juntamente com David Ximenes.
Como foram capturados, torturados. Como conseguiram fugir, foram amnistiados.
Estabelecendo contactos com outros comandantes como L7, etc.
No tempo de Unamet.
por último filiou-se no PD.
Reflexão, pedido ao governo.;
[Tétum: Golpe: atu tau naran ba escola, rona tiru halai fali ba Remexio. Membrus Comite Central nebe subar iha neba.
Invasaun: haree centro resistensia iha Remexio. Tun ba Dili, ema tahan nia iha Hera.
Fila ba Remexio. Kaer kilat maibe tauk. Monta minas iha area Hera, arreventa Tanque de Guerra ida.
Operasaun iha Tasi Tolu, emboscada iha neba. Hasai bateria, fo ba Alarico Fernandes ba radio.
Operasaun Be Luru nebe monta minas ba carro de assaltu.
20 / 08: Fahe malu ho Alarico Fernandes, sira seluk tan. Iha Laumera hahu lao hamutuk ho Nicolau Loubato. Ronas buatos katak Alarico Fernandes halo ckontaktu ho enemigu.
Ho Loubato to’o Halimelik. Instruksaun militar. Loubato kolia katak Alarico Fernandes hakarak desarma Amadeu (ninia maun), nebe comandante sector.
Konsentrasaun iha Erluli; kaer rede Xavier do Amaral nian.
1978 ba Fatuberlihu, Kaikassa, hetan cerco husi enemigu oinsa Loubgato kaer AR-15, hatudu barani duni, nia hakfodak. Ses husi neba.
Ba Tutuluru, tiru malu ho enemigo. Iha mota, fahe ho Loubato. Rona tiroteo, hetan fali Loubato nia eskortu Joao Carlele nebe dehan Loubato mate. Rona tan husi Radio Australia.
Lao ho Adjunto Lere, parte Alas nian.
Assaltu husi enemigu, Lere mate, nain haat mak mooris.hetan populasaun iha Turicai; populasaun ba rende.
Hetan espiaun, oho.
Kaptura iha 1979, inkerito. Maun sira lori ba Alas. Ba cChoco Lopes nia uma, hasoru malu ho Alarico Fernandes.
Kastigu fali iha Mandarin, muda ba Baucau. Haree Comandante LaiKana rende, ema kaer Juvenal Inacio, SeraKey.
Oinsa baku iha dadur.
1987: tama estruktura klandestinidade nian ho David Ximenes, Adaqno tenente Coronel no Contancio Pinto. 1994 sai sub-sekretariu sub-regiaun Centro Norte.
Halao klnadestninidade to’o 1997 Bapak kaer nia ho David Ximenes.
Oinsa kaer, baku sira. Oinsa konsege halai, hetan amnistia.
Kontaktu fali ho comandante sira seluk hanesan L7, etc.
Tempu Unamet mai.
Ikus liu tama partidu PD.
Refleksaun, husu ba governu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.003
Audio
Pasta: 08023.004Título: Entrevista a Laletek no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Golpe: ao ir pôr o nome para a escola, ouviram-se tiros em Remexio. Os membros do Comité Central foram refugiar-se em Remexio.
Invasão: observam o centro de resistência em Remexio. De regresso a Díli, foi capturado em Hera.
Regresso a Remexio. Pegou em armas, mas com medo. Colocam minas na área de Hera que rebentou na passagem de um tanque de guerra.
Operação em Tasi Tolu, organizando emboscadas. Entrega ao Alarico Fernandes uma bateria roubada para a rádio.
Operação em Be Luru colocando minas para carro de assalto.
20 / 08: Separa-se de Alarico Fernandes e de outros. Em Laumera acompanha o Nicolau Lobato. Ouvem-se boatos de que Alarico Fernandes estabelecia contactos com o inimigo.
Com Lobato foi até Halimelik. Instrução militar. Lobato disse que Alarico Fernandes desejava desarmar o seu irmão Amadeu, comandante do sector.
Concentração em Erluli; descoberta da rede do Xavier Amaral.
Em 1978 foi a Fatu-Berliu, Kaikasa, caem no cerco inimigo e vê o Lobato de AR-15 na mão, mostrando muita coragem, ele ficou muito admirado. Afastou-se dali.
Foi a Tutuluru, esteve aos tiros com o inimigo. Na ribeira, separou-se de Lobato. Ao ouvir tiroteios foi à procura de Lobato mas João Carlele informou que Lobato foi morto. Ouviu confirmação através da Rádio Austrália.
Acompanha o Adjunto Lere na área de Alas.
Assalto do inimigo, Lere morre, só quatro sobreviveram. Encontram a população em Turiscai; a população foi render-se.
Encontram um espião e matam-no.
Captura em 1979, inquérito. Os irmãos levam-no para Alas. Foi para a casa de Chico Lopes, encontra-se com Alarico Fernandes.
Castigado em Mandarin, transferido para Baucau. Sabe que o comandante Lai-Kana tinha rendido, Juvenal Inácio e Serakey foram capturados.
Como era chicoteados na cadeia.
Em 1987: entra na estrutura clandestina com David Ximenes, Adano (tenente-coronel) e Constâncio Pinto. Em 1994 foi eleitoi sub-secretario da sub-região do Centro Norte.
Implementando a rede clandestina até 1997. Foi capturado pelos indonésios juntamente com David Ximenes.
Como foram capturados, torturados. Como conseguiram fugir, foram amnistiados.
Estabelecendo contactos com outros comandantes como L7, etc.
No tempo de Unamet.
por último filiou-se no PD.
Reflexão, pedido ao governo.;
[Tétum: Golpe: atu tau naran ba escola, rona tiru halai fali ba Remexio. Membrus Comite Central nebe subar iha neba.
Invasaun: haree centro resistensia iha Remexio. Tun ba Dili, ema tahan nia iha Hera.
Fila ba Remexio. Kaer kilat maibe tauk. Monta minas iha area Hera, arreventa Tanque de Guerra ida.
Operasaun iha Tasi Tolu, emboscada iha neba. Hasai bateria, fo ba Alarico Fernandes ba radio.
Operasaun Be Luru nebe monta minas ba carro de assaltu.
20 / 08: Fahe malu ho Alarico Fernandes, sira seluk tan. Iha Laumera hahu lao hamutuk ho Nicolau Loubato. Ronas buatos katak Alarico Fernandes halo ckontaktu ho enemigu.
Ho Loubato to’o Halimelik. Instruksaun militar. Loubato kolia katak Alarico Fernandes hakarak desarma Amadeu (ninia maun), nebe comandante sector.
Konsentrasaun iha Erluli; kaer rede Xavier do Amaral nian.
1978 ba Fatuberlihu, Kaikassa, hetan cerco husi enemigu oinsa Loubgato kaer AR-15, hatudu barani duni, nia hakfodak. Ses husi neba.
Ba Tutuluru, tiru malu ho enemigo. Iha mota, fahe ho Loubato. Rona tiroteo, hetan fali Loubato nia eskortu Joao Carlele nebe dehan Loubato mate. Rona tan husi Radio Australia.
Lao ho Adjunto Lere, parte Alas nian.
Assaltu husi enemigu, Lere mate, nain haat mak mooris.hetan populasaun iha Turicai; populasaun ba rende.
Hetan espiaun, oho.
Kaptura iha 1979, inkerito. Maun sira lori ba Alas. Ba cChoco Lopes nia uma, hasoru malu ho Alarico Fernandes.
Kastigu fali iha Mandarin, muda ba Baucau. Haree Comandante LaiKana rende, ema kaer Juvenal Inacio, SeraKey.
Oinsa baku iha dadur.
1987: tama estruktura klandestinidade nian ho David Ximenes, Adaqno tenente Coronel no Contancio Pinto. 1994 sai sub-sekretariu sub-regiaun Centro Norte.
Halao klnadestninidade to’o 1997 Bapak kaer nia ho David Ximenes.
Oinsa kaer, baku sira. Oinsa konsege halai, hetan amnistia.
Kontaktu fali ho comandante sira seluk hanesan L7, etc.
Tempu Unamet mai.
Ikus liu tama partidu PD.
Refleksaun, husu ba governu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.004
Audio
Pasta: 08023.009Título: Entrevista a Mau Putu no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Fez a Escola Primária em Aileu em 1958 – 1952 (será 1962), trabalhava na Câmara Eclesiástica.
Com a criação dos partidos, entrou para a Fretilin. No golpe estava em Dili, foi esconder-se nas montanhas. Ficou preso em Palapaço, Dili.
Assistiu a declaração unilateral da independência em Laleia.
Quando se deu a Invasão estava em Laleia. Surgimento do conflito entre as forças em Laleia. O comandante Adão Cristóvão proibiu os seus homens darem tiros.
Evacuação da população, festa de Natal em Laleia.
Bazar no mato, o Comité Central da Fretilin organiza o sistema de permuta por falta de dinheiro. Implementação até cerco de aniquilamento.
Festa no mato num dia feriado, como é o dia das Falintil.
Destruídas as Bases no Centro Leste em 1977, em Laleia e Uaimori.
Produção de alimentos na Base.
Rendição de Abel Lari Sina; outras rendições. O comandante Joaquim Fatuk assume o lugar de Lari Sina. Muitos morreram, salvaram-se apenas três comandantes e alguns soldados.
Reorganização e eleição do novo comandante.
Encontro com o grupo das Falintil na Ponta Leste em 1979; desconfiança, várias capturas.
Como deram informações para se encontrarem com Xanana Gusmão. Estiveram com Xanana, apresentando relatórios sobre a reestruturação. Encontro com o comandante Samba.
Encontro em Bua Meque onde se lançou bases para o Partido Marxista-Leninista – Fretilin.
Ele dava segurança a Xanana e Mau Hodu. Xanana apelidou-o de Frelimo.
Como se faz a comunicação. Alfabetização. Como se fazem assaltos; e também os erros que se fazem.
Com Mau Hunu, a rede clandestina em Same, depois em Ainaro. Levantamento de 1982 em Ainaro, provavelmente em três lugares.
1990 última festa de comemoração de 28 Novembro. Constâncio Pinto estava presente; desconfiança recai sobre a mulher que o acompanhava. Jornalista internacional também estava presente, pela primeira vez.
Em 1991 cerco indonésio em Kablaki. Xanana teve que se esconder.
Fugiu com Venâncio Ferraz até Ramelau, levando lâmpada para desviar a atenção inimiga; Xanana escapou-se.
Ele e Mau Hunu, Venâncio Ferraz foram a Mamelau; o Ferraz morreu neste cerco. Uma companhia foi dizimada. Sobreviveram 15 pessoas.
Relatório sobre a ida de Xanana a Ermera, onde encontrou o Comandante Dudu.
Amos Wako visita Timor, Mau Hunu é preso em 1993. Konis Santana saiu de novoi. Taur Matan Ruak ia assumir o lugar de Mau Hunu, mas o Padre Barreto deu informações a Portugal (RTP) que Konis Santana assumira o lugar de Mau Hunu.;
[Tétum: Escola Primaria Aileu 1958 – 1952, servisu Camara Eclisiastica.
Partidu mosu, tama ba Fretilin. Golpe iha Dili, subar ba foho. Dadur iha Palapasu.
Assiste deklarasaun unilateral ba independensia iha Laleia.
Invasaun sei iha neba. Onfliktu mosu entre forsa iha Laleia. Comandante Adao Cristovao bandu ema labele tiru.
Populasaun evakua, Natal iha neba.
Basar iha ai-laran, Comite Central Fretilin organisa sistema permuta tanba osan la iha. Halao to’o Anikilamentu.
Festa iha ai-laran ba loron boot, hanesan loron Falintil nian.
Base Rahun iha Centro Leste 1977 iha Laleia no Waimori.
Produksaun ba hahan iha Base.
Abel LariSina rende, sira seluk rende. Comandante Joaquim Fatuk troka nia. Barak mate, hela comandante nain tolu ho soldadu balun deit.
Reorganiza foti comandante foun.
Hasoru malu ho grupu Falintil Ponta Leste iha 1979; deskonfia, captura sira.
Oinsa sira fo informasaun atu hasoru ho Xanana Gusmao. Hetan Xanana, relatorio kona ba restrukturasaun. Hasoru ho Comandante Samba.
Enkontru Bui Meque iha nebe hamoris Partidu Marxista Leninista – Fretilin.
Nia fo seguransa ba Xanana no Mau Hudu. Xanana hanaran nia Frelimo.
Oinsa komunikasaun ho lian. Alfabetisasaun. Oinsa assaltu; nomos sala nebe halo.
Ho Mau Hunu, klandestinidade iha Same, depois iha Ainaro. Levantamentu 1982 iha Ainaro, fatin tolu pelo menos.
1990 ultima festa komemorasaun ba 28 Novembru. Constancio Pinto iha neba; ema deskonfia feto ida nebe mai ho nia. Jornalista internasional mos iha neba, primeira vez.
1991 apertadu husi Indoensia iha Kablaki. Xanana tenki subar.
Nia halai ho Venancio Ferraz to’o Ramelau, lori lampada atu desvia enemigu; Xanana sai livre.
Nia ho Mau Hunu, Venancio Ferras sai ba Mamelau; Ferraz mate iha cerco ne’e. Companhia ida mate mohu. Nain 15 mak moris.
Relatoriu oinsa Xanana ba Ermera, hetan Comandante Dudu.
Amos Wako mai Timor, ema kaer Mau Hunu iha 1993. Konis Santana sai fali. Taur Matan Ruak atu troka Mau Hunu maibe Padre Barreto fo sai kedas ba Portugal (RTP) katak Konis Santana hola papel ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.009
Audio
Pasta: 08023.103Título: Entrevista a José (Zeca) Piedade no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Acabou o liceu em 1973, em 1974 entrou para a tropa.
Participou no contra-golpe, o comandante de manutenção do Quartel-Geral apresentou-lhe rendição.
Na invasão estava em Díli, juntamente com os presos em Same, no Pelotão do Mauk Moruk.
Trabalhou com Vicente Reis Sahe para organizar as Bases de Apoio, de 1976 a 1978.
Como foram mortoe e queimados o inimigo em Uaimori, 1977 (Setembro).
Reestruturação da resistência, Sahe eleito Comissário Político Nacional.
Foi a Baucau estabelecer contactos com a rede clandestina; o inimigo capturou e castigou-o. Encontrou-se com Wiranto, que o entregou aos Nanggala.
Acompanhou o exército (TNI) como TBO.
Wiranto levou-o juntamente com Fátima Guterres (vive hoje em Portugal) para Soimali reconhecerem o corpo de Sahe. Como encontraram a campa de Sahe.
Identificaram o corpo através do reconhecimento de um faca e outros objectos.
A TNI capturou Mau Lear (António Carvarinho), foi chamado o Alarico Fernandes para confirmar.
Levaram a Díli como intérprete e depois entregaram-no a Abílio Osório.
Foi trabalhar as obras públicas, continuando a ter contactos com a rede clandestina.
Viu o Eurico Guterres e outros assaltarem a casa do Manuel Carrascalão em 1999.;
[Tétum: Escola liceu remata 1973, 1974 tama tropa.
Hola parte iha Kontra-Golpe, Comandante da Manutensaun iha Kuartel General rende ba nia.
Invasaun iha Dili, no hamutuk ho presos sira fali iha Same, iha Pelotaun Mauk Moruk nian.
Lao ho Vicente Reis Sahe atu ionsa bele organiza Base Apoio, 1976 – 1978.
Oinsa oho sunu enemigu iha Wai Mori 1977.
Restrukturasaun resistensia nian tempu neba, Sahe sai Komisariu Politiku Nasional.
Nia mai halo kontaktu iha Baucau ba klandestinidade; enemigu kaer nia kastigu. Hasoru malu ho Wiranto tempu neba, nebe entrega fali ba Nanggala.
Tuir TNI hanesan TBO.
Wiranto lori nia ho Soimali nomos Fatnha Buterres atu bele reconhece Sahe nia isin mate. Oinsa hetan Sahe nia rate.
Identifika isin mate Sahe nian husi tudik no buat seluk tan.
TNI kaer Antonio Carvarinho MauLear, bolu Alarico Fernandes atu konfirma.
Lori nia mai Dili hanesan interprete depois entrega fali nia ba Abilio Osorio.
Servisu fali ho obras publikas, halao klandestinidade nafatin.
Haree Eurico Guterres sira assalta Manuel Carrascalao nia uma iha 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.103
Audio
Pasta: 08023.033Título: Entrevista a Raul da Costa no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Esteve na tropa portuguesa, foi a fronteira; como fazia a vigilância, como a Intel Indonésia fazia espionagem nesse tempo (antes da invasão).
Golpe: a UDT prendeu-o e mais outros e castigaram-nos em Betano.
Contra-golpe: alguns são maltratados e mortos (Fretilin e UDT).
A Fretilin prendeu-o, chamou-o de traidor até a invasão. Depois por medo não quis regressar a casa, foi lutar contra os indonésios para não o desconfiarem.
Assalto: como se fez, os soldados com medo do barulho, fugiram. Com destruíram o carro, e conseguem destruir um tanque de guerra. Emboscada, etc.
Reacção quando morreu Nicolau Lobato.
Como foi capturado; o sofrimento da população na vila.
Em 1982: o levantamento de Dare, Ainaro: foi capturado e enviado para Ataúro. Sofrimento na cadeia de Comarca, e também em Ataúro.
Regressando de novoi; como o comandante Samba manda o Domingos contactá-lo.
Participa na operação de Aitana, como ajudou as Falintil a escapar.
De regresso de Ataúro; como se encontrou com Riak Leman, as actividades estavam em andamento.
Em 1999: as autoridades indonésias chamaram-no para acompanhar a população par a vila, mas não aceitou.
Reflexão para o presente, as crianças que precisam estudar.;
[Tétum: Tama tropa Portuguese nian, ba fronteira; oinsa halo vigilansia, oinsa Intel Indonesia sira halao espionagem tempu neba (antes invasaun).
Golpe: UDT kaer nia ho ema seluk no kastigu iha Betano.
Ontra-Golpe: balu baku no oho (Fretilin no UDT).
Fretilin kaer nia fali, bolu traidor fali to’o invasaun. Depois nia lakohi fila ba uma tanba tauk, ba luta ho Indonesia sira atu hamoos naran.
Assaltu: oinsa halao, soldadu sira tauk tarutu, halai fali. Ionsa harahun kareta, no konsege reventa tanque de guerra. Emboscada, etc.
Reaksaun wainhira Nicolau Lobato mate.
Oinsa kaptura nia, noterus populasaun nian iha vila.
1982: levantamentu iha Dare Ainaro: kaptura nia fali, haruka ba Atauro. Terus iha kadeia iha Comarca, nomos iha Atauro.
Mai fali; oinsa Comandante Samba sira obriga Domingos kontaktu fali ho nia.
Tama operasaun ai-tanan, no oinsa ajuda Falintil sira atu liu.
Hafoin fila mai husi atauro; oinsa hasor Riak Leman, servisu nebe lao hela.
1999: autoridades Indonesia sira bolu nia atu lori populasaun ba vila, maibe nia la simu.
Refleksaun ba agora, labarik sira nebe presiza escola.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.033
Audio
Pasta: 08023.055Título: Entrevista a Ciki Lau no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em 1974. Formação de um grupo da rede clandestina na escola. Ao ter conhecimento, entrou. Recebe uma cassete do mato.
Aos 14 anos fi capturado pelos indonésios.
12 Novembro: acompanhou. Queimando o mercado em 1995.
Usando a planta Santo António como medicamento. No mato com o comandante Lauk.
Fizeram um assalto e capturam espingardas, foi até Atambua.
Como foi a morte do comandante Sahe. A população foiver.
Em 1996 viu o comandante Bere Du. E o seu ccomandante Deker.
Assalto a Lolotoe: onde morreu o Caetano.
Foi ao encontro da região 3, encontra-se com Tiger Kablaki, para nova organização.
Alguns assaltos em Zumulai em 1997.
O comandante Ular foi a Região 4, tiveram sucesso na captura de espingardas.
1009 jovens é que entraram.
Assalto a Beco, não tiveram sucesso.
Em 1998 início de tiroteios com as milísia, 4 pessoas norrem em Besi Lau. Em 1999 assaltam de novo Zumulai, tendo sucesso.
Apelo de Taur Matan Ruak: não fazer mais assaltos. Por último: andam aos tiros com as milícias.
Foi ao acantonamento de Aileu. Perdeu a inspecção para o recrutamento.;
[Tétum: Moris 1974. Forma grupu klandestinidade iha eskola. Rona, tama deit. Hetan cassette husi ai-laran.
Tinan 14 Bapak sira kaer nia
12 Novembru: tuir deit. Sunu merkadu tinan 1995.
Usa ai-moruk Santo Antonio. Iha ai-laran ho Comandante Lauk.
Assalta nebe halo, oinsa hetan kilat, to’o Atambua.
Oinsa Comandante Sahe mate iha neba. Populasaun ba haree.
1996 hetan Comandante Bere Du. Deker ninia Comandante rasik.
Assaltu Lolotoe: iha nebe Caetano mate.
Ba enkontru iha regiaun 3, hasoru ho Tiger Kablaki, atu organisa fali.
Assaltu balu iha Zumulai 1997.
Comandante Ular mai Regiaun 4, hetan kilat ho suksessu.
1009 jovem sira barak mak tama.
Assaltu ba Beco, la hetan suksesssu.
1998 hahu tiru malu ho milisia, nain 4 mate iha Besi Lau. 1999 assaltu fali Zumulai, hetan suksessu.
Apelo husi Taur Matan Ruak: labele assalta tan. Ikus mai: tiru malu ho milisia sira.
Ba acantonamentu iah Aileu. Lakon inspeksaun atu bele tama rekrutamentu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.055
Audio
Pasta: 08023.060Título: Entrevista a Derok Masin no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Ficou com este nome porque ao fugir dos indonésios passou por um pomar de limoeiros.
Estudou antes da invasão, fez tropa. Foi comandante de companhia. No golpe estava em Los Palos, entregou apenas ar armas.
Preparando-se para receber a invasão em Baucau. Como fez os treinos, etc. juntamente com o comandante Kilik; como seu mentor.
Na invasão esteve aos tiros com os indonésios; alguns morreram. Atirando sobre os pára-quedsitas.
O comandante foi à linha de fogo, e ele dava segurança no mato. Responsável pela disciplina, pela moral, etc.
Em 1977: o inimigo assaltou Uaimori, capturou muita população. Depois o inimgo regressou: montou grande emboscada, aos tiros dia e noite, muitos do inimigo morreram e outros tantos capturados.
Uma força da Brigada foi colocada em Lalini; o cerco de aniquilamento do inimigo de 1977 – 1978.
Desmoralização ao saber da morte de Sahe.
Em 1982 reinício da rede clandestina na vila. Relação do Cosme Cabral, D. Martinho nesse tempo. Como era o sofrimento da população na vila.
Foram descobertos, capturados, alguns companheiros morreram. Esteve de castigo em Díli durante dois meses e meio.
Reentrou na rede clandestina em 1991. Entra na estrutura de CNRM, torna-se Adjunto. Foi detido pelo inimigo.
Foi perseguido na altura das votações de CNRT.;
[Tétum: Oinsa hetan naran kodigu ne’e wainhira halai husi Bapak sira liu fatin derok nian.
Escola antes invasaun, tama tropa. Comandante companhia. Golpe iha Los Palos, entrega kilat deit.
Prepara atu hasoru invasaun iha Baucau. Oinsa halo treinu, etc. Hamutuk ho Comandante Kilik; oinsa ninia espiritu.
Invasaun tiru malu ho Indonesia sira; balu mate. Tiru ba paracaidista sira.
Comandante ba forsa iha linha de fogo, halo seguransa iha ai-laran oinsa. Responsavel kona ba disiplina, oinsa moral, etc.
1977: enemigu assaltu Wai Mori, kaptura opulasaun barak. Depois enemigu mai fali: halo emboscada boot, loron kalan tiru malu, sira barak mak mate no balu kaptura fali.
Koloka forsa Brigada ba Lalini; oinsa anikilamentu enemigu nian 1977 – 1978.
Desmoralisa, rona Sahe mate.
1982 hahu fali klandestinidade iha vila. Relasaun Cosme Cabral, Dom Martinho tempu neba. Oinsa terus populasaun iha vila tempu neba.
Ema deskobre, kaer, maluk barak mate. Hetan kastigu iha Dili tinan rua ho balu.
Hahu tama fali klandestinidade 1991. Tama estruktura CNRM, sai Adjnto. Ema kaer fali.
Oinsa perseguidu tempu votasaun CNRT nian.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.060
Audio
Pasta: 08023.032Título: Entrevista a Raul da Costa no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Esteve na tropa portuguesa, foi a fronteira; como fazia a vigilância, como a Intel Indonésia fazia espionagem nesse tempo (antes da invasão).
Golpe: a UDT prendeu-o e mais outros e castigaram-nos em Betano.
Contra-golpe: alguns são maltratados e mortos (Fretilin e UDT).
A Fretilin prendeu-o, chamou-o de traidor até a invasão. Depois por medo não quis regressar a casa, foi lutar contra os indonésios para não o desconfiarem.
Assalto: como se fez, os soldados com medo do barulho, fugiram. Com destruíram o carro, e conseguem destruir um tanque de guerra. Emboscada, etc.
Reacção quando morreu Nicolau Lobato.
Como foi capturado; o sofrimento da população na vila.
Em 1982: o levantamento de Dare, Ainaro: foi capturado e enviado para Ataúro. Sofrimento na cadeia de Comarca, e também em Ataúro.
Regressando de novoi; como o comandante Samba manda o Domingos contactá-lo.
Participa na operação de Aitana, como ajudou as Falintil a escapar.
De regresso de Ataúro; como se encontrou com Riak Leman, as actividades estavam em andamento.
Em 1999: as autoridades indonésias chamaram-no para acompanhar a população par a vila, mas não aceitou.
Reflexão para o presente, as crianças que precisam estudar.;
[Tétum: Tama tropa Portuguese nian, ba fronteira; oinsa halo vigilansia, oinsa Intel Indonesia sira halao espionagem tempu neba (antes invasaun).
Golpe: UDT kaer nia ho ema seluk no kastigu iha Betano.
Ontra-Golpe: balu baku no oho (Fretilin no UDT).
Fretilin kaer nia fali, bolu traidor fali to’o invasaun. Depois nia lakohi fila ba uma tanba tauk, ba luta ho Indonesia sira atu hamoos naran.
Assaltu: oinsa halao, soldadu sira tauk tarutu, halai fali. Ionsa harahun kareta, no konsege reventa tanque de guerra. Emboscada, etc.
Reaksaun wainhira Nicolau Lobato mate.
Oinsa kaptura nia, noterus populasaun nian iha vila.
1982: levantamentu iha Dare Ainaro: kaptura nia fali, haruka ba Atauro. Terus iha kadeia iha Comarca, nomos iha Atauro.
Mai fali; oinsa Comandante Samba sira obriga Domingos kontaktu fali ho nia.
Tama operasaun ai-tanan, no oinsa ajuda Falintil sira atu liu.
Hafoin fila mai husi atauro; oinsa hasor Riak Leman, servisu nebe lao hela.
1999: autoridades Indonesia sira bolu nia atu lori populasaun ba vila, maibe nia la simu.
Refleksaun ba agora, labarik sira nebe presiza escola.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.032
Audio
Pasta: 08023.092Título: Entrevista a Catarina Ximenes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Baucau em 1966. Fugiu para o mato na invasão, onde permaneceu até 1978. Viu levarem um tio e primo para serem mortos, pensam que por questões familiares.
O pai é delegado da Fretilin. Doente, foi ao hospital, e inquérito acérrimo.
O pai e toda a família presos em Ataúro, os três ficaram por lá, falta de alimentos. O pai jogava o jogo do galo, abria kiosque para sobreviver.
Estudou em Ataúro. Lá permaneceu até 1983, regressou, o pai continua ser preso.
Início da ligação. Preparação para a manifastação da visita do Papa. Fazem panfletos, organizam-se.
Como entrou em Tasi Tolu, lançam panfletos que caem dentro do carro do Papa.
Depois faz ligação com Gregório Saldanha, toma parte da demonstração diante do Embaixador Americano.
Entra na organização do CNRJT como Secretária de Recolhimento.
Contacta Dai Tula David Alex, depois entra em desacordo com José Manuel que consegue resolver o diferendo.
Participa no 12 de Novembro, é inquerida.
Ukun an: kontente.;
[Tétum: Moris iha Baucau iha 1966. Halai ba ai-laran tempu invasaun, hela to’o 1978. Haree ema kaer tiun ho primo ba oho, hanoni vinganças entre familia.
Aman delegadu Fretilin. Moras, hospital, inkeritu makaas.
Aman ho familia tomak dadur iha Atauro, sira nain tolu neba, hahan la iha. Amana futu manu, kiosk atu bele moris.
Escola iha Atauro. Hela neba to’o 1983, mai fali, ema kaer aman nafatin.
Komesa halao ligasaun. Preparasaun ba manifastasaun visita Ampapa nian. Hakerek pamfleto, organisa malu.
Oinsa tama Tasi Tolu tempu neba, soi pamfleto, tama Ampapa kareta nia laran.
Depois halo ligasaun fali ho regorio Saldanha, hola parte iha demonstrasaun ba Embaixador America nian.
Tama organisasaun CNRJT hanesan Sekretaria de Rekolhamentu.
Kontaktu ho Dai Tula David Alex, depois desakordu ho Jose Manuel nebe konsege resolve.
Hola parte iha 12 Novembru, ba inkeritu.
Ukun an: kontente.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.092
Audio
Pasta: 08023.035Título: Entrevista a Zacarias Mau Nu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: No tempo colonial estudou até 2º ano de escolaridade. Vendia produtos para ganhar dinheiro.
Os partidos, período do golpe em Dili. Foi ao aeroporto para observar…
A Indonésia entrou em Oecusse a 18 Dezembro de 1975, grande terror.
O inimigo prendia as pessoas, ameaças de toda a ordem. Não se podia falar português.
Encontrou um documento da Renetil, para formação do núcleo em 1989
Como implementa, saber falar com alguém. 12 -11 -1991 início do medo.
Como os velhos fazem cerimonial ao sagrado no tempo de clandestinidade, através de um animal morto.
Colaboração do povo, consciencialização. Alegria pela criação de CNRT.
As pessoas pretendem enganar o CNRT. Campanha de 1999 para as votações.
Assalto de 28-08 das milícias Besi Merah. Na confusão andaram aos tiros, as de Besi Merah morrem.
Votação, terror. A família dele saiu de Kefa-Menanu, apenas ele ficou.
Foi visitar o Padre Gaspar. Como surgiu a ideiad de enviar Lafu ir pedir ajuda das forças internacionais.
Lafu recebeu rádio, viu o barco que já atracado
A INTERFET chegou.
Como reconhcer a história.;
[Tétum: Tempu Portugues ba escola to’o segundu ano. Faan ssasan atu hetan osan.
Partidu mosu, tempu golpe iha Dili. Ba aeroportu atu haree…
Indonesia tama Oecusse 18 Dezembru 1975, teror oinsa.
Enemigu kaer ema, ameasa bot. Labele kolia portugues.
Hetan dokumentu Renetil, forma nukleu 1989
Oinsa lao, hatene kolia ho se. 12 11 1991 komesa tauk ona.
Oinsa katuas sira halo promessa ba lulik tempu klandestina, oho animal.
Kolaborasaun husi povo, tau neon ona. Mosu CNRT kontente.
Ema hakarak bubar CNRT. Oinsa kampanha 1999 ba votasaun.
Assaltu 28 08 husi milisia Besi Merah sira. Sira tiru malu rasik tanba konfusu, Besi Merah mate.
Votasaun, teror. Ninia familia sai ba Kefamenanu, nia hela deit.
Ba haree ho Padre Gaspar. Oinsa mosu idea atu haruka Lafu buka ajuda husi forsa internasional.
Lafu simu radio, haree ro komesa tama ona
InterFET tama.
Oinsa rekonyese historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.035
Audio
Pasta: 08023.136Título: Entrevista a Jerónimo da Silva e Armando da Silva no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Jerónimo da Silva:
Nascido em Same em 1956, os pais são agricultores. Estudou no Seminário de Dare. Para ser professor (creio que não foi no seminário, mas sim no colégio S. Francisco Xavier, Dare, que era de professores-catequistas).
Com os partidos filiou-se na Unetim, aderiu a Fretiiln através do Alarico Fernandes. Entrou para OPJT.
No golpe: estava em Díil, fugiu para Aileu.
Estabeleceu contactos com José da Silva e com outros membros do Comité Central da Fretilin; viu a organização do contra-golpe.
José da Silva enviou-o para Ainaro; soube do golpe ali, a UDT matou um militar português.
Entrou para as milícias da Fretiin. A sosialização pelo Comité Central em Ainaro até a invasão.
Fuga para o mato, resistindo durante três anos, capturado em 1980 em Kablaki; inquéritos.
Início da rede clandestina com ligação a Mau Putu e Venâncio Ferraz, e o comandante Sahe. O inimigo desconfiou dele e deteve-o.
Funcionário Indonésio, mantendo tarefa da rede clandestina. Conatcto em 1985 com Toluda Alves
Ligação directa com Xanana Gusmão de 1985 a 1990. Contactos com com Matias e Manuel Quintão Andorinhas para esconder Xanana. O estafeta do Xanana é o Leki Hare. Contacto com Armando da Silva, que a pedido de Xanana pintou a bandeira das Falintil.
Festa de 20-08-1990 em Bunaria, o inimigo descobriu e assaltou com sete batalhões. Tuloda Alves, ele, e Ai Tahan Matak levaram Xanana para Suru Leten, para depois esconder em Díli.
De 1990 a 1999 o inimigo realizou grande investigação.
Leki Hare trabalhava em dois sítios, com Kopassus e com Xanana.
Levou o Mau Hunu para entregar ao Padre Barreto.
Como Xanana foi de Nohulu (horta do Manuel Quintão) até a casa da Aliança Araújo (irmã do Abílio Araújo), em Díli.
Chorou e muito contristado quando Xanana foi capturado. O Mau Hunu deu-lhe coragem.
Cooperava com a rede clandestina até às votações de 1999.
Armando da Silva:
Nascido em 1967, estudou em Balide. Na invasão os pais foram para o mato, ele ficou com uma irmã em Díli. O pai, José da Silva, era o comandante de Aileu no contra-golpe que foi contralada por uma companhia da Fretilin.
Estudou o secundário (tempo português); depois foi para universidade.
Encontrou-se com Xanana em 1990 na festa de Bunaria.
Juntamente com José Manuel criaram Fitun (estrela). Apresentaram a Xanana que a legalizou.
Xanana pediu-lhe que pintasse a bandeira das Falintil que foi feito em casa da Olandina Caeiro Alves.
Processo com Xanana, ligação com Kopassus, utilizando a estratégia do inimigo. Como se fazia a ligação.
Foi testemunha de Xanana no Tribunal quando foi capturado.
Trabalhou na Rádio da Republica Indonésia, ligação com David Alex através do estafeta Leki Luru. Estratégia com David Alex, entregou o comandante Saibada e muitas armas a SGI.
Comprando rádio (racal) HT com seu dinheiro para enviar ao David Alex, que contribuiu para o sucesso do assalto a Kaipa Bela.
Usando a jogada de SGI e dos do mato foi até Jakarta, encontrou-se lá com Xanana. Com a orientação de Xanana simpatizou-se com os da autonomia para obter informçãoes.
Roubou fotografias sobre a torutura, enviou-as para Ramos Horta.
Como era o símbolo da bandeira das Falintil. Reconheceu a bandeira assim que foi aberta o Tribunal.
Como desconfiaram dele.
Falou sobre o seu pai que foi morto pela Fretilin no mato, reclamando justiça.
Reflexão, reconhece o sofrimento do povo e garantindo bem-estar para o povo.;
[Tétum: Jerónimo da Silva:
Moris iha same 1956, inan aman to’os nain. Escola seminariu Dare. Atu sai profesor.
Tempu partidu hola parte iha Unetim, adere ba Partidu Fretiiln liu Alarico Fernandes. Tama OPJT.
Golpe: nia iha Diil, halai ba Aileu.
Kontaktu ho Jose da Silva no membru sira seluk Comite Central Fretilin nian; haree organisa kontra-golpe.
Jose da Silva haruka bga Ainaro; haree Golpe iha neba, UDT oho militar Portugues ida.
Tama milisia Fretiin. Sosialisasaun ba Comite Central iha Ainaro to’o invasaun.
Halai ba ai-laran, resiste tinan tolu, kapturadu 1980 iha Kablaki, inkeritu.
Hahu klandestinidade ho ligasaun ho Mau Putu no Venasio Ferraz, no Comandante Sahe. Enemigu deskonfia, kaer fila fali.
Funsionario Indonesio, klandestinidade nafatin. Kontaktu 1985 ho Toluda Alves
Ligasaun direktu ho Xanana Gusmao 1985 to’o 1990. Kontaktu ho Matias no Manuel Quintao Andorinhas atu bele subar fali Xanana. Estafeta direkta Xanana nian maka Leki Hare. Kontaktu ho Armando da Silva, nebe atu hasoru Xanana ba pinta bandeira Falintil nian.
Festa 20 / 08 / 1990 iha Bunaria, enemigu deskobre, assaltu ho batalhaun hitu. Tuloda Alves, nia, no Ai Tahan Matak lori Xanana ba Suru Leten, atu lori subar iha Dili.
1990 – 1999 enemigu investiga makaas.
Leki Hare servisu fatin rua, ho Kopassus no Xanana.
Nia lori Mau Hunu atu entrega ba Padre Barreto.
Oinsa Xanana ba husi Nohulu (Manuel Quintao nia to’os) to’o Aliança Araujo nia uma iha Dili.
Laran susar no tanis tanba Xanana capturadu. Mau Hunu fo koragem ba nia.
Lao ho klandestinidade to’o votasaun 1999.
Armando da Silva:
Moris 1967, escola Balide. Invasaun inan aman ba ai-laran, husik nia ho feton ida iha Dili. Aman Jose da Silva, Comandante Aileu nian tempu kontra-golpe nebe toma kontrole ba Companhia neba ba Fretilin.
Escola tempu neba, depois universidade.
Hasoru Xanana 1990 iha festa Bunaria.
Hamutuk ho Jose Manuel harii Fitun. Apresenta ba Xanana, nia legaliza.
Xanana husu nia pinta bandeira Falintil nia halo iha Olandina Caeiro Alves nia uma.
Oinsa processu ho Xanana, ligasaun fali ho Kopassus, utiliza estrategia enemigu nian. Oinsa usa ligasaun ne’e.
Sai testemunha Xanana nian iha Tribunal wainhira kaptura tiha ona.
Servisu ho Radio Republik Indonesia, ligasaun ho David Alex liu estafeta Leki Luru. Estrategia ho David Alex, entrega Comandante Saibada no kilat barak ba SGI.
Sosa radio HT ho osan atu haruka ba David Alex, fo sucesso ba organia assalto Kaipa Bela.
Oinsa halo jogada ho SGI no ai-laran para bele ba to’o Jakarta, hasoru ho Xanana neba. Ho orientasaun Xanana nian tuir autonomia atu hetan informasaun.
Nauk foto torutura, haruka ba Ramos Horta.
Oinsa simbolo bandeira Falintil nian. Rekonyese bandeira ne’e wainhria loke iha Tribunal.
Oinsa ema deskonfia nia.
Kolia kona ba ninia aan nebe Fretilin oho iha ai-laran, reklama justiça.
Refleksaun, rekonyese povo nia terus, garante moris diak ba povo.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.136
Audio
Pasta: 08023.052Título: Entrevista a Gerónimo Marques no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1959, estudou em Aileu.
Golpe: lnao compreendeu. Simpatiza-se com Xavier Amaral. Em Palapaso, Díli, viu algumas pessoas morrerem.
Foi ao Quartel-Geral, foi milícia da Fretilin. Transportando alimentos para a fronteira.
Assiste a invasão em Bobonaro. Do mato veio render-se com os pais.
Activista da rede clandestina a partir de 1988, através do grupo da igreja. Com a ajuda do Padre Maubere. Como oi o trabalho com a juventude. Manuel Magalhães.
Em 1990 doram descobertos, fugiram com uma mulher.
Magalhães levou uma cassete com mensagem de Xanana Gusmão; por último foram capturados 40 pessoas. Foram torturados. Quando acontecer alguma coisa, são sempre detidos.
Os pais também colaboram.
Em 1989 foi a visita do Papa: falam do impacto da visita (não participou muito).
Em 1990 foi a Díli, narra cmo foi o 12 de Novembro.
Eleição de 1992: como foi a campanha para boisotar. A 12-09 foi detido.
Em 1992 organiza de novo a caixa, o povo colaborou.
Em 1994 Konis Santana pretende um encontro, envia-lhe uma cassete em que fala do referendo, comparando Timor-Leste com Irian Jaya. Konis Santana desejava assaltar o lugar de transmigração, mas, após conversa, deixaram de o fazer para evitar represálias sobre o povo.
Ajuda recebida dos funcionários. Pedro Gomes dá ajuda, depois recebe uma cassete de Konis Santana.
Em 1995: ligação com Lauk. Lauk está ferido; como olhar por ele.
Em 1996: sabe-se das espingardas escondidas; procuram José Pereira e fazem promessas para ir buscar as espingardas. Mas o inimigo capturou uma criança. Ele foi apresentar-se aos indonésios. Foi castigado.
Eleições: foge para Díli, regressa para organizar os jovens.
Como morreu Manuel Magalhães.;
[Tétum: Moris 1959, escola iha Aileu.
Golpe: la percebe. Simpatiza ho Xavier Amaral. Iha Palapasu, haree balu mate.
Ba Kuartel Geral, sai milisia Fretilin nian. Lori hahn iha fronteira.
Assiste invasaun iha Bobonaro. Rende husi ai-laran ho inan aman.
Klandestinidade hahu iha 1988, liu grupu Igreja. Padre Maubere fo tulun. Oinsa hahu ho juventude sira. Manuel Magalhães
1990 deskobre sira, sira halai fali ho feto ida.
Magalhães lori mensagem cassettte husi Xanana gusmao; ikus kaer ema nain 40. toutura, etc. nebe hetan. Depois, wainhira akontese buat ruma, sempre kaer fali sira.
Inan aman mos ajuda servisu.
1989 visita Ampapa nian: kolia kona ba impaktu (ladun partisipa)
1990 mai Dili, konta oinsa 12 Novembru.
Eleisaun 1992: oinsa lao kampanha boicot. 12 / 09 kaer nia.
1992 organiza fali caixa, povo simu servisu ona.
1994 Konis Santana hakarak hasoru, haruka cassette ba nia nebe kolia kona ba referendum, halo komparasaun Timor Leste ho Irian Jaya. Konis Santana hakarak assalta ba fatin transmigrasaun nian, maibe ikus liu la halo tanba sira kolia kona ba oinsa mosu represalias ba povu.
Ajuda nebe simu husi funsionario sira. Pedro Gomes fo ajuda, hafoin simu cassette mos husi Konis Santana.
1995: ligasaun ho Lauk. Lauk kanek; oinsa tau matan.
1996: rona kona ba kilat nebe subar; Buka Jose Pereira no halo juramentu atu bele foti kilat. Maibe em kaer fali labarik. Nia ba apresenta an ba Indonesia sira. Kastigu.
Eleisaun: halai ba Dili, fila atu ajuda organiza juventude sira.
Oinsa Manuel Magalhães mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.052
Audio
Pasta: 08023.089Título: Entrevista a Julio dos Santos e António do Carmo no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Julio dos Santos:
Chefe da Aldeia de Mehara, iniciou a rede clandestina em 1977. Utilizando crianças.
Resonsável pela segurança Xanana quando lá esteve.
Xanana Gusmão fez contactos com o Adjunto Orlando, indo antes para a casa do liurai Miguel.
Como D. Martinho encontrou-se ali com Xanana.
Os indonésios queriam ir à casa do liurai Miguel, mas ele disse-lhes que era uma questão familiar.
Xanana Gusmão deu caixa, etc. a D. Martinho: falando sobre o que sabe nesse encontro.
Recebe informações sobre o levantamento de 1983. os homens fugiram de novo, só as mulheres é que foram detidas.
Fugiu para o mato durante um ano, depois foi capturado, investiga aat liu, oinsa baku, Hansip sira, etc.
Entrou de novo a Ti Alfa (não sei o que é Ti Alfa) em 1984, como Comandante; desconfiaram dele, e expulsaram-no.
Coisas que enviou para o mato.
Em 1999: fuga outra vez para o mato.
António do Carmo:
Nascido em Com, em 1959. Estudou em Lahane. Fez parte da UNETIM.
Fundou a OPJT em 1974.
Na invasão fudiu para o mato. Viu elementos da UDT e Apodeti serem detidos..
Regressa a vila em 1976 por ser detido. Os indonésios a princípio mostravam-se generosos distribuindo roupas, etc., depois mostraram atitudes incorrectas. Fazendo ligação.
No tempo do levantament em 1983, todos os homens fugiram, as mulheres foram detidas pelos indonésios, castigadas, etc. Viu porque estava presente. Torturadas com mordidelas de cobras, outras foram mortas.
Em 1985 foi detido o velho Mateus, cortaram-lhe as mãos e os pés, puseram num saco (de linhagem), e queimaram o Gaspar, e mais quatro pessoas.;
[Tétum: Julio dos Santos:
Chefe Aldeia Mehara, hahu clandestinidade 1977. Usa labarik sira.
Resonsavel seguransa wainhira Xanana Gusmao iha neba.
Xanana Gusmao kontaktu liu Adjunto Orlando, antes ba Liurai Miguelnia uma.
Oinsa Dom Martinho hasoru ho Xanana iha neba.
Bapak hakarak ba Liurai Miguel nia uma, maibe dehan ne’e ‘problema uma laran.
Xanana Gusmao fo caixa etc. Ba Dom Martinho: kolia ninia konhesimentu ba enkontru ne’e.
Simu informasaun ba levantamentu iha 1983. Mane sira halai fali, kaer feto sira.
Halai ai-laran tinan ida, depois kaer fali nia, investiga aat liu, oinsa baku, Hansip sira, etc.
Tama fali Ti Alfa 1984, hanesan Comandante; ema deskonfia nia, hasai fali.
Sasan nebe haruka ba ai-laran.
1999: halai fali ba ai-laran.
António do Carmo:
Moris iha Com, 1959. Escola Lahane. Tama UNATIM.
Harii OPJT iha 1974.
Invasau halai ai-laran. Haree ema kaer ema UDT o Apodeti…
Fila vila 1976 tanba kaer. Primeiru Indonesia diak, fahe roupa etc., depois ahahlok aat. Halo ligasaun.
Tempu levantamentu 1983, mane hotu halai, feto kaer husi Indoensia, kastigu, etc. Haree, tanba nia mesak neba. Tortura halo ho samea, oho balu.
1985 kaer katuas Mateus, tesi liman ain, tama karol nia laran, no sunu Gaspar, ema nain haat.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.089
Audio
Pasta: 08023.025Título: Entrevista a Madalena Soares no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. De Bazar-Tete, Liquiçá.
Já estava no mato quando se deu o golpe da UDT nian. Foi delegada da OPMT em Marlolo, transferiu-se para Fahi-Lebu até a Base ser destruída em 1978.
Resistiu juntamente com a companhia Rusa Fuik, e com a colega Margarida.
Evacuou para Kailaku. Falta de alimentos e outras coisas. Foi até Koto-Lau.
Em 1979 o comandante morreu, os 12 foram para ponta leste. Quanto a alimentos e outros havia diferença com a com oeste. Encontra-se com Xanana Gusmão em Santo Antonio. Cerca de 50 foram para ponta leste, só 12 pessoas é que regressaram, as outras ficaram.
Assalto em Remexio onde ele perdeu tudo o que tinha, roupa, etc.
Grande emoção quando se ensontrou com Xanana na reorganização em Mamelau.
Doente em Mamelau, escondida em buracos de uma rocha; os macacos é que lhe faziam companhia, a brincar. Lá esteve um mês.
Depois de recomposta foi levada para o acampamento Tua Tem, em Hatu Udu.
Encontra Konis Santana para receber orientações para regressar a vila e fortificar a caixa. Na vila ficou em casa de um Hansip. Como organizar, finge ser capturada.
Foi capturada pelo Batalhão 613, inquirida, torturada. Teve que prometer trabalhar para o inimigo.
Mantém contacto com Mau Hunu, Bukar, Bidoli Mau e Sole-Sole.
Regressa ao mato em 1999.
Como Bidoli-Mau morre em Ataúro.;
[Tétum: La ba escola. Husi Bazartete, Liquica.
Iha ai-laran tiha ona wainhira Golpe UDT nian. Said delegada OPMT iha Marlolo, muda ba Fahi-Lebu to’o Base rahun 1978.
Resiste hamutuk ho cmopanhia Rusa Fuik, ho kolega feto naran Margarida.
Evakua ba kailaku. Hahan, etc. susar. Mai to’o Koto-Lau.
1979 comandante mate, sira nain 12 ba Lorosa’e. hahan,etc., diferensa ho Loromonu. Hasoru Xanana Gusmao iha Santo Antonio. Ema nain 50 resin ba Lorosa’e, nain 12 deit mak mai fali, sira seluk hela.
Assaltu iha Remexio iha nebe nia lakon buat hotu, roupa, etc.
Oinsa emosaun wainhira hasoru Xanana ba reorganisasaun iha Mamelau.
Moras iha Mamelau, subar iha fatuk kuak; leki raek mak mai hasoru nia, halimar. Fulan ida iha neba.
Diak ona lori fali ba akampamentu Tua Ten iha Hatu Udu.
Ba hasoru Konis Santan atu simu orientasaun oinas tun ba vila atu hametin caixa. Tun, hela iha Hansip ida nia uma. Oinsa organisa, finge kaptura ne’e.
Batalhaun 613 kaptura, inkeritu, tortura. Tenki jura servisu ho enemigu.
Halao ligasaun ho Mau Hunu no Bukar no Bidoli Mau no Sole-Sole.
Fila ba ai-laran 1999.
Oinsa Bidoli-Mau mate iha Atauro.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.025
Audio
Pasta: 08023.120Título: Entrevista a Abel Lari Sina no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Filho único. Com a revolta de 1943 – 1955, a administração portuguesa retirou a família do lugar de Atelari (Baguia), indo ficar em Bucoli (Baucau). O pai foi castigado em Díli, o tio fugiu para Ataúro.
Estudos. Foi professor (magistério primário) de 1968 a 1971, mas também foi tropa do exército português.
Em 1974: estava no Hotel Resende, encontrou-se com José Ramos Horta e Alkatiri. 25-04, lnão tinha receio.
Não acompanhou a proclamação da ASDT; não foi fundador. Na transformação da ASDT para Fretilin, ele ficou com o programa de educação, estava em ensinar em Bidau, (Díli).
No golpe: estava em Same em campanha. A UDT controla a situação, ele fugiu. Foi de motorizasa até Maubisse, Aileu, e escondeu-se no quarto da companhia.
Rogério Lobato procurou encontrar-se Xavier Amaral em Turiscai.
Como foi tomada a companhia de Aileu.
Foi a Díli, trablhando no salvo-conduto.
Início das Falintil, aparecimento das milícias da Fretilin.
Na invasão: ouvem-se tiroteios de Liquiçá, escondeu-se quando os pára-quedistas desceram. Em casa com a mulher do Nicolau Lobato e mais alguns.
Fugiu no dia 08-Dez. até Dare.
Organiza as tropas. Torna-se adjunto.
Reestruturação em Soibada.
Prepara a população, preparação de alimentos, esquipas de trabalho, de medicamentos, etc.
Sobre a prisão de Xavier Amaral. Aconselham a população a render-se.
Assalto indonésio a Uaimori, fecham o caminho de retirada aos indonésios, muitos mortos; quatro capturados. O carácter de Sahe. Os presos eram bem tratados. Dependiam dele os planos da rede clandestina.
Mudança (de guerra de posição) para guerra da guerilha.
Mensagem do Presidente Moçambicano quando Xavier Amaral foi preso.;
[Tétum: Umico filho. Ho revolta 1943 – 1955, Portugal hasai familia husi sira nia fatin iha Atulari, hela fali iha Bucoli. Aman castigo iha Dili, tiu halai ba Atauro.
Escola. Sai profesor 1968 to’o 1971, maibe hola mos parte iha tropa.
1974: iha Hotel Resende, hasoru ho Jose Ramos Horta no Alkatiri. 25 / 04, la tauk ona.
La tuir proklamasaun ba ASDT; la’os fundador. Muda ba Fretilin, ho programa edukasaun, nia profesor iha Bidau.
Golpe: nia iha Same ba campanha. UDT kotrola, nia halai. Liu motor to’o Maubisse, Aileu, no subar iha companhia nia kuartu.
Rogerio Lobato koko hetan Xavier Amaral iha Turiscai.
Oinsa toma companhia iha Aileu,.
Ba Dili, servisu salva condukta.
Falintil hahu, mosu milisia Fretilin nian.
Invasaun: rona tiroteos husi Liquica, subar wainhira paracaidistas tun. Iha uma ho Nicolau Lobato nia feen no sira seluk tan.
Halai sai 08 / 12 to’o Dare.
Organisa fali tropas. Sai adjunto.
Restrukturasaun iha Soibada.
Prepara populasaun, oinsa halo hahan, ekipas trabalho, ai-moruk, etc.
Oinsa Xavier Amaral dadur.Decisaun populasaun atu ba rende.
Assalta Wai Mori, taka dalan ba Indonesio sira, barak mak mate;kaer haat. Karakter Sahe nian. Tratamentu ba dadur sira. Planeamentu ba klandestinidade husi nia.
Muda ba funu guerilha.
Mensagem husi Presidente Mozambique wainhira Xavier Amaral dadur.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.120
Audio
Pasta: 08023.099Título: Entrevista a Laurindo Lourdes da Costa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1968. no golpe estava em Los Palos. Na invasão fudiu para o mato com os pais. O pai pegava em armas, antes de render o pai explicou porque a guerra separava as pessoas.
O pai capturado no ano de 1980.
Estudou até 4ª classe em Balide.
Estava a par do movimento no Externato de São José, pessoas que coordenavam como José Manuel, etc.
Depois de 12 de Novembro saiu de Timor. Recebeu alguns documentos para guardar. Plano para ir para o exterior.
Pessoas que ajudam Xanana Gusmão nos abrigos.
Pressão, saiu através de Kupang.
Foi a Surabaya. Chegou a Jakarta, aí estudou.
Ficou desmoralizado com a detenção de Xanana Gusmão.
Combinação para fazer guerilha urbana em 1996. Ficou em Semarang, contacta Kirsty Sword, os familiares da Astrália enviam-lhe dinheiro.
Um estrangeiro de nome Jeffrey esteve durante um mês a ensinar-lhes a fazer a bomba, entre outras coisas. Como arranjavam materiais, e algumas técnicas para afabricaçao de bombas.
Xanana diz que é preciso enviar essas bombas a Timor, entregar directamente às Falintil.
A localidade de fabricação das bombas era conhecida apenas por três pessoas.
Mas houve um erra e os materiais explodiram. Todos fugiram e esconderam-se.
Regressa a Timor em 1999, como foi a situação.;
[Tétum: Moris 1968. Tempu partidu sira, golpe, nia iha Los Palos. Invasaun halai ba ai-laran ho inan aman sira. Aman kaer kilat, molok atu rende aman explika oinsa funu fahe malu hanesan ne’e.
Ema kaptura aman iha 1980 nia laran.
Nia escola, to’o 4a klasse iha Balide.
Movimentu externato São José hatene hotu, ema nebe koordena hanesan Jose Manuel, etc.
Hafion 12 Novembru sai husi Timor. Dala ruma dokumentu balu ema fo mai nia atu rai. Planu atu ba liur.
Oinsa parte ema enbe ajuda Xanana Gusmao nia abrigo.
Presaun, sai liu Kupang.
Ba Surabaya. To’o Jakarta, hetan estudu.
Kaer Xanana Gusmao oins desmoraliza.
Oinsa kombina halo guerilha urbana iha 1996. hetan ftain iha Semarang, kontaktu ho Kirsty Sword, maluk husi Asutralia haruka osan.
Malae ida Jeffrey mai fo treinu fulan ida oinsa halo bomba, no buat seluk tan. Oinsa hetan material, balu kona ba teknika halo bomba.
Xanana manda tenki haruka bomba ne’e hotu ba Timor, fo ba Falintil sira deit.
Fatin halo bomba sira nain tolu deit mak hatene.
Maibe sala, material bomba ne’e nakferak. Hotu tenki halai sai, subar fali.
Mai fali Timor 1999 deit, oinsa hetan situasaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.099
Audio
Pasta: 08023.024Título: Entrevista a Jacinta da Costa Alves no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em 1963, ao todo são 12 irmãos. Os pais são agricultores.
Em 1975 no contra-golpe fugiu para as montanhas, viu queimarem a casa, etc. Esteve no mato até 1979. Era activista na Base.
Morrem pessoas, não há comida. Concentração em Lisadila. Assalto em 1978, a família desceu e foi capturada. Ao saber ficou transtornada. Também foi capturada e levada para a vila até 1979.
A princípio na vila não sabia bahasa indonésio, não foi estduar. Depois tornou-se catequista e foi ensinar.
Tornou-se responsável dos jovens em Liquiçá em 1992 até 1999. os militares eram o terror para as pessoas presas.
Contacto com Tu Loda.
Criação de CNRT, como reestruturar. Faz parte do grupo dos Direitos Humanos.
Em 1999 são criadas as milícias, provocações. Em 5-4-1999 é apedrejada a casa do Egídio. O Padre consegue resolver o incidente.
Como o Padre ou o catequista veio informar as acções das nilícias em Maubara. Chegada de ‘Besi Merah Putih’, ocupam Liquiçá, as pessoas refugian-se na Igreja, as milícias cercam-nas. Como era o jogo e debates naquele período.
Eurico Guterres chega de Dili. Como se processa a negociação.
Como ouviram os ataques. Juntamente com o Padre. O que lhes disse o Dandim (estrutura militar).
Foi a Igreja, vêm sangue e destruição. Foram esconder-se na casa das Madres, até o Bispo os levar para Díli.
Feitura de cédulas para a votação popular. Do inimigo vinham ameaças depois das votações.;
[Tétum: Moris 1963, maun aliin hamutuk 12. Inan aman agrikultor.
1975 Kontra-Golpe halai ba foho, haree ema sunu uma, etc. Hela ai-laran to’o 1979. Iha Base sai aktivista.
Ema mate, hahan laiha. Konsentra iha Lisadila. Assalta 1978, familia tun ema kaer fali. Rona atu estraga. Nia rasik ema kaer lori to’o vila 1979 deit.
Fofoun iha vila la hatene Bahasa Indonesia, la ba escola. Depois ba sai katekista no hanorin.
Sai responsavel jovem sira iha Liquica 1992 to’o 1999. Militar ninia teror, ema nebe kaer.
Kontaktu ho TuLoda.
CNRT mosu, oinsa restruktura. Tama fali Diereitus Humanus nian.
1999 milisia moris ona, provokasaun. 5 / 4 / 1999 sira tuda Egidio nia uma. Padre konsege resolve.
Oinsa Padre ka katekista mai fo hatene kona ba milisia iha Maubara. Besi Merah Putih mai, okupa Liquica, ema halai to’o Igreja, milisia halehu. Oinsa jogo, debate tempu neba.
Eurico Guterres mai husi Dili. Oinsa jogada negosiasaun.
Ionsa rona atake. Nia hamutuk ho Padre. Oinsa Dandim kolia ba sira.
Ba Igreja, hetan raan no rahun deit. Subar fali iha Madre nia fatin, to’o Ambispu lori fali sira ba Dili.
Halo sedula ba povo hodi tuir votasaun. Teror husi enemigu hafoin votasaun ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.024
Audio
Pasta: 08023.034Título: Entrevista a Samba Sembilan no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Liquiçá, não estudou; guardava búfalos enquanto jovem.
No golpe: foi à montanha, nada assistiu. Recebeu uma espingarda no contra-golpe; Diogo Moniz deu-lhe instruções.
Na invasão: resistiu em Tasi Tolu, separou-se da família. Esteve na linha de fogo de 1975 a 1979.
Como foi a operação de aniquilamento, o povo rende à pressa.
Desenvolvendo infiltração em Dili.
Depois do contacto com Xanana Gusmão desenvolve de novo a resistência, 80 elementos foram para Ponta Leste, 50 ficaram (em Díli).
Conferencia de reestruturação da resistênsia em 1981; problemas surgidos em estabelecer contactos com forças do Centro Sul.
Eleito comandante de Secção em 1982.
Desvia a atenção do inimigo para outro lugar enquanto assaltam Krarás em 1983; e também no levantament de Dare, Ainaro em 1982.
Conflito entre os responsáveis quando foi feita a reestruturação (1984?); dando um croqui ao Oligari, que deu rendimento ao tempo.
A relação mulher-homem no mato, a mulher grávida esconde-se.
Como se recebe o nome em código, quando mataram 9 pessoas em 1982 no assalto a Natarbora.
Sabendo-se da morte de Konis Santana, através da rádio. Estabelece comunicação no mato.
Torna-se 2º comandante da Região de Same; lnão quis, mas Xanana Gusmão obrigou-o através de uma carta.
Relação com Mau Hunu, Mau Hodu.
O processo de acantonamento em depois das votações. Como se inicia a FDTL.;
[Tétum: Moris iha Liquica, la ba escola.. Hein karau wainhira jobem.
Golpe: ba foho, la assiste. Simu kilat depois kontra-golpe; Deoho Moniz fo instruksaun.
Invasaun: resiste iha Tai Tolu, fahe malu ho famiila. Hela iha linha de fogo 1975 to’o 1979.
Oinsa operasaun anikilamentu, povo rende lalais.
Halo infiltrasaun ba Dili.
Oinsa hetan kontaktu ho Xanana Gusmao tempu halo fali resistensia, elementus nain 80 sai ba Ponta Leste, 50 hela.
Oinsa conferensia restrukturasaun resistensia iha 1981; oinsa susar halo kontaktu ho forsa Centro-Sul.
Sai Comandante Seksaun 1982.
Distrai enemigu iha fatin seluk ba assaltu Kraras iha 1983; nomos ba levantamentu Dare Ainaro iha 1982.
Konfliktu entre boot sira wainhira halo fali restrukturasaun (1984?); oinsa nia fo krokil ba Oligari, nebe rende fali tempu neba.
Relasaun feto-mane iha ai-laran, feto subar wainhira isin rua.
Oinsa simu naran kodigu, awinhira oho nain 9 iha 1982 iha assaltu ida iha Natarbora.
Rona Konis Santana mate, liu radio. Forma komunikasaun iha ai-laran.
Sai sedgundu Comandante Reiaun nian iha Same; lakohi, maibe Xanana Guamsao obriga liu surat ida.
Relasaun ho Mau Hunu, Mau Hudu.
Processu Acantonamentu iha Aileu hafoin votasaun. Oinsa FDTL hahu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.034
Audio
Pasta: 08023.144Título: Entrevista a Milena Pires no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De barco, saiu de Timor para a Austrália em 1975, ainda pequena.
Fala das dificuldades da comunidade timorenses em se integrar na sociedade australiana
Estudou até Universidade. Aproveita ocasiões de espectáculos públicos para falar de Timor e sua cultura.
Participa em actividades da UDT em Sydney.
Casada, acompanhou o marido, Zacarias, até Bruxelas. Participa no encontro da Comissão dos Direitos Humanos.
O massacre de Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991, motiva os refugiados a participarem activamente na Luta.
Refere a importância do trabalho da Frente Diplomática e o lobby que foi criado para a atribuição do Prémio Nobel a Ramos-Horta, e D. Ximenes Belo.
Ajudas das ONG’s.
Sustenta que a ajuda de Portugal foi essencial para a causa de Timor-Leste.
Foi trabalhar para o CIIR (Instituto Católico das Relações Internacionais) em Londres. Através deste serviço consegue visitar Timor em 1998.
Esteve como observadora na processo eleitoral de 1999; não pode votar por estar na missão de observadora.;
[Tétum: Sai husi Timor ba Australia 1975 sei kiik. Sai ho ro.
Susar ba komunidade Timor nian atu integra fali iha sosiedade Australia nian. Labarik ladun susar.
Inan aman hanorin oan sira kona ba sira nia origen.
Iha escola, to’o Universidade. Halo apresentasaun cultural iha festa cultural internasional, hato’o kona ba Timor, aproveita. Reaksaun husi Indonesia sira iha neba; balu la gosta, balu hanoin fali. Aktividade sira seluk kona ba Timor.
Aktividades UDT nian iha Sydney, hola parte. Tuir kursu Ramos Horta nian kona ba diplomasia.
Kaben, tuir lain Zacarias to’o Bruxelas. Tuir enkontru iha Komisaun Direitus Humanus, etc. Oinsa halo lobi, presaun, campanha iha neba.
Impaktu 12 Novembru, fo motivasaun tan ba refugiadus sira nia partisipasaun.
Importansia Frente Diplomatika nia servisu. Hakbesik ba Uniaun Europeia. Lobi nebe halo atu bele hetan Premio Nobel ba Timor. Impaktu Premio Nobel nian.
Ramos Horta, Ambispu Belo bele kolia tan
Oinsa NGO / ONG sira fo ajuda. Mecanismo atu tama debate internasional sira, hanesan iha Nasoens Unidas, koko halo influensia.
Ajuda nebe Portugal mos fo, esensial, boot ida.
Tama fali servisu ho CIIR (Institutu Katoliku ba Relasaun Internasional) iha Londres. Liu servisu ne’e konsege visita Timor iha 1998, hasoru ho ema balun.
1999: frustrasaun, labele hakilar wainhira masacre Igreja Liquica tanba estrategia diplomasia atu hetan akordu 5 de Maiu.
Mai hanesan observador ba votasaun 1999, labele vota tanba misaun observador bele lakon kredibilidade hanesan ne’e.
Refleksaun ba rekonyeseimentu ba historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.144
Audio
Pasta: 08023.018Título: Entrevista a Domingas Santa Mouzinho no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. Com os partidos tornou-se delegada da Fretilin.
O marido e o irmão eram homens de armas. O inimigo entra em Suai, eles foram esconder-se no momte Taroman.
O marido ficou ferido em 1976, procurando medicamento para se curar.
Foi capturado em 1978. tirar-lhes todas as coisas, as mulhere eram violadas.
Não contente com as atitudes dos indonésios, desenvolve a rede clandestina, juntamente com Sesurai. Encontro com as Falintil que frequentam a sua casa, como o comandante Deker ali, organizando a festa de 1998.
A festa de – Ano Novo de 1999 – estavam pessoas de Bobonaro, Ainaro, Zumalai e Suai.
Foram perseguidos por Laksaur, desconfiam da ligação com as Falintil. Eles fugiram para o mato durante 5 meses.
De regresso a Suai. A Unamet e a Comissão de Solidariedade foram a Suai, dando coragem à população. A campanha de CNRT.
Votações; depois fugiram, e mais violências.
Como a TNI, a Polícia, as Milícias atacam a igreja, queimando, destruindo, matando. Vendo o Padre, a população morrerem dentro da igreja, e também dois homens que morreram no Kodim.
Como as milícias levaram a sua sobrinha à força.
Como foram levados para Atambua, reacção dasdmilícias quando souberam da entrada da INTERFET em Suai. Os Padres apanham o barco regressando a Díli.
Situação após o regresso, chegaram ao Estádio de Díli, grande emoção no reencontro com a família.
O que é que os colegas em Jakarta falam da sua sobrinha Juliana que foi levada pelas milícias.;
[Tétum: La ba escola. Tempu partidu sai delegada Fretilin nian.
Lain, maun kaer kilat. Enemigu tama Suai, sira ba subar iha foho Taromau.
Lain kanek iha 1976, buka ai-moruk atu kura.
Kaptura sira 1978. Ema hadau sira nia sasan hotu, viola feto sira.
La kontente ho Indonesia sira nia hahalok, halo klandestinidade fali,hamutuk ho sesurai. Enkontrus ho Falintil sira nebe halao iha ninia uma, hanesan Comandante Deker ba neba, organisa festa 1998.
Festa ne’e – tinan foun, ba 1999 – ema husi Bobonaro, Ainaro, Zumalai, Suai hotu mak ba.
Laksaur persege sira, deskonfia ligasaun ho Falintil. Sira halai ba ai-laran durante fulan 5.
Fila fali mai Suai. Unamet no Dewan Solidaritas ba Suai, fo barani ba populasaun. Campanha CNRT oinsa.
Votasaun; depois komesa halai fali, violensia tan.
Oinsa TNI, Polisia, Milisia ataka ba Igreja, sunu, estraga, oho. Haree Padre mate, ho populasaun iha Igreja nia laran, nomos mane nain rua nebe mate iha Kodim.
Oinsa milisia hadao ninia sobrinha
Oinsa ema lori sira ba Atambua, reaksaun milisia nian wainhira rona InterFET tama fali Suai. Padres sira sai ro fila ba Dili.
Situasaun wainhira mai fali, to’o Estadiu iha Dili, hasoru fali ho familia ho emosaun boot.
Oinsa kolega iha Jakarta kolia kona ba ninia sobrinha Juliana nebe milisia hadao.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.018
Audio
Pasta: 08023.093Título: Entrevista a Constâncio Pinto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1963, esteve no mato durante três anos.
Estudou em Díli, tirou 7ª classe (7º ano de escolaridade) no Externato São José; ensinou inglês e francês até 1990.
Em 1990 participou na rede clandestina no Órgão 8, como secretário, com Gregório Sadanha e José Mauel Fernandes.
Organiza a manifestação para a visita do Papa. A demonstração diante do Embaixador Americano, e também para o Cinquentanário da Diocese de Díli nian. Detido por SGI.
Organiza 12 Novembro com o Juvêncio.
Perseguiram-no, o Padre Maubere levou-o de carro para Atambua. Esteve em Jakarta 3 meses, saiu para o exterior, encontra-se com Ramos Horta.
Organização do Órgão 7, transformada para 8, trabalhando com António Aitahan Matak.
Criação do CNRM, o Padre Leão e outros garantem segurança.
Avelino Coelho e o responsável do CNRJT para a comissão executiva do comando de Xanana, Lere, David Alex; eles é que davam orientações.
Eleito Chefe Executivo aquando da visita do Papa, transportando estandartes para Tasi Tolu
Ligação com pessoas no Governo Indonésio que dão informação sobre a visita de Representatntes Estrangeiros para fazerem manifestação.
Ficaram frustrados quando souberam que os parlamentares portugueses não iam a Timor, então aproveitaram a morte do Sebastião para uma grande manifestação. Como decorreu.
Depois saiu para o exterior: em 1993 torna-se representante do grupo activista dos Estados Unidos, e ali estudou.
Teve um encontro com o Vice-Presidente de EUA, Al Gore, relatando o sofrimento de Timor.
Soube que Bill Clinton falou com Suharto no Japaun sobre Timor; Suharto ficou aborrecido.
Mostrando as filmagens da resistência em todos os sítios onde fazia campanha. Os assistentes manifestaram grande solidariedade.;
[Tétum: Moris 1963, ai-laran tinan tolu.
Escola Dili, 7a klasse iha Externato São José, hanorin ingles no frrances to’o 1990.
1990 partisipa iha klandestinidade iha Orgão 8 hanesan Sekretariu, ho Gregorio Sladanha no Jose Mauel Fernandes.
Organiza perparasaun ba manifestasaun visita Ampapa nian. Demonstrasaun embaisador Amerikanu nian, nomos Cinquentenario Diocese Dili nian. SGI kaer.
Organiza 12 Novembru ho Juvencio.
Buka tuir nia, Padre Maubere konsege lori nia sai ho kareta to’o Atambua. Jakrta fulan 3, sai ba liur, hasoru Ramos Horta.
Organisasaun Orgão 7, muda ba 8, servisu ho Antonio Ai tahan matak.
Processu harii CNRM, Padre Leão no sira seluk tan monta seguransa.
Avelino Coelho no CNRJT ninia responsavel komisaun executivo husi comando Xanana, Lere, David Alex; sira mak fo orientasaun.
Saihanesan Chefe Executivo bainhira Ampapa mai, lori spanduk ba Tasi Tolu
Ligasaun ho ema iha Governu Indonesia nia laran nebe fo informasaun kona ba visita Representatntes Estrangeiros atu bele halo demonstrasaun.
Frustrados wainhira visita Parlementu Portugues sei la mai, entaun aproveita Sebastiaun nia mate ba demonstrasaun boot. Oinsa halao.
Hafoin sai ba liur: 1993 sai aktivista representatne iha Estadus Unidus, konsege neba hanesan estudante.
Hasoru malu ho Vice-Presidente Amerika nian Al Gore, kolia kona ba terus Timor nina.
Rona Bill Clinton kolia ho Suharto iha Japaun kona ba Timor, Suharto sai chateadu.
Hatudu filmagem Timor nia resistensia iha fatin hotu-hotu atu bele halo kampanha. Emosaun povo neba nian.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.093
Audio
Pasta: 08023.091Título: Entrevista a Suria no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Como desceu da Base de Apoio de Matebian.
Fazia apenas horta, não estudou no tempo português. Era contra o imposto obrigado a pagar no tempo português.
Ouviu falar do dia 25-04; filiou-se na Fretilin. No golpe, fugiu. Fazia parte dos elementos da segurança das Falintil.
Os indonésios entraram em Bé-Asu (Vikeke); e deram tiros.
Base de Apoio: como mediam o arroz, preparavam a roupa, etc.
Cero e aniquilamento: como desceram de Matebian, bombardeamento de aviões, etc. separam-se das forças.
Na vila: viu os indonésios matarem pessoas; três mulheres foram violadas mesmo diante dele. Procurou dar informações às Falintil em 1979.
Inicia rede clandestina, através da caixa postal. Fazem parte da equipa 60 pessoas, incluindo alguns Hansip.
O Batalhão 4 foi à procura das Falintil, ele informou as Falintil sobre este plano. Como conseguiu ir ao mato levar estas informações.
Envia roupas, medicamentos para o mato: como é a participação dos enfermeiros na rede, etc.
Foi capturado em 1981; como foi descoberto. Torturado, chicoteado, etc.
Obteve guia de marcha e regressa a Uato-Lari.
Foi inquirido e levado para Baucau, Laga, indo de barco. Foi levado até Ataúro
Situação em Ataúro quanto a alimentação. Morreu, não há medicamentos, etc.
Em 1985: foi levado para Díli, castigado em Comarca (prisão). Foi solto em 1987.
Reinicia a rede clandestina em 1989; com o liurai Tasi em 1991 participa na manifestação de 12 de Novembro.
Pessoas que participam na sua caixa. Prova para que as pessoas de confiança possam entrar na caixa. Orientações de David Alex.
Em 1999: como os dokumentus, as cassette foram salvas, etc. os estafetas que foram utilizados na guerra, como Sukarno, etc.
Comentário sobre o desenvolvimento da rede clandestina até 1998.
Comentário sobre a reacção das milícias depois dos resultados de 1999.;
[Tétum: Oinsa tun husi Base Apoio Matebian.
Halo to’os deit, la ba escola iha tempu Portugues. Impostu nebe Portugues sira impoe, nia kontra.
Rona 25 / 04; nia tama Fretilin. Golpe, halai hotu. Tama seguransa Falintil nia.
Indonesia tama Biassu, tiru malu.
Base de Apoio: oinsa tetu fo’os, roupa, etc.
Enicirculamentu no Anikilamentu: oinsa tun husi Matebian, aviaun rega, etc. Fahe ho forsa sira.
Iha vila: haree indonesia sira oho ema; viola feto nain 3 iha ninia oin. Fo motivasaun buka fo hatene ba Falintil sira iha 1979.
Hahu klandestinidade, ho caixa postal. Establese grupu ho ema nain 60, ho Hansip sira mos.
Batalyon 4 lao buka Falintil sira, nia fo hatene. Onisa konsege ba ai-laran lori informasaun.
Haruka roupa, ai-moruk ba ai-laran: oinsa enfermeiru sira iha rede e’e, etc.
Kaer nia 1981; ionsa deskonbre nia. Torutura, baku, etc.
Fila ba Uatolari hoa guia de marcha.
Depois inkeritu tan, lori ba Baucau, Lga, tama ro. Lor to’o Atauro
Situasaun iha Atauro ho hahan. Oinsa mate, ai-moruk la iha, etc.
1985: lori fali ba Dili, kastigu iha Comarca. Sai 1987.
Hahu fali klandestinidade iha 1989; ho liurai Tasi iha 1991, tama ba protesta 12 Novembru.
Ema nebe hola parte iha ninia caixa. Oinsa prova ema diak atu bele tama caixa. Orientasaun husi David Alex.
1999: oinsa salva dokumentus, cassette, etc. Estafeta sira nebe usa iha funu nia laran, hanesan Sukarno, etc.
Komentariu kona ba desenvolvimentu clandestinidade to’o 1998.
Komentariu kona ba reaksaun milisia sira hafoin resultadu 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.091
Audio
Pasta: 08023.082Título: Entrevista a Silvino Gomes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Bibileo, Vikeke, não estudou.
Golpe: nunca assistiu as campanhas, mas o liurai obrigou-o a entrar na UDT.
Festa na recepção do Presidente da Fretiln, Xavier Amaral, em Bibileo.
Restou o paiol, o inimigo em batida; mudança para Kraukrui, na montanha.
Vê a Fretilin prender o Xavier Amaral, acusado de traição. Foram também presos quatro indonésios.
Vê a Fretiiln matar o Bonifácio como traidor.
Foge para Natar-Bora. Rendeu em 1979.
Viu forças renderem, entregando armas ao Kodim.
O inimigo deu 8 armas ao Ratih, viu o inimigo matar o Ratih.
Recolheu dois mortos em Krarás, o inimigo captura o irmão (mais velho) e uma irmã.
Ular foi ao Kodim, falando sobre os mortos.
Procurando o cadáver dos companheiros naribeira.
O Contacto da Paz: viu o inimigo transportar arroz e TB (??) para as Falintil; o militar de nome Gatot é que fez este contacto.
O comandante Ular organizando estratégias no mato, eles ataram e prenderam o Ratih para ganhar confiança dos indonésios.
O levantamento de Krarás. Vendo o inimigo morrer.
O povo fugiu para o mato, acompanhou as Falintil. Ele ficou, viu o inimigo queimar casas, matar pessoas.;
[Tétum: Moris iha Bibileu, la escola.
Golpe: nunca tuir campanha maibe liurai haruka tama UDT.
Presidente Fretiln Xavier do Amaral ba Bibileu, festa.
Hela Paiol, enemigu halo batida; muda ba Kraukrui, ba foho.
Haree ema kaer Xavier do Amaral, bolu traidor. Dadur mos Indonesia nain haat tempu neba.
Haree Fretiiln oho Bonifacio tanba traidor.
Halai to’o Natarbora. Rende 1979.
Haree forsa rende, lori kilat ba Kodim.
Enemigu fo kilat lolon 8 ba Ratih, haree enemigu oho ratih.
Foti mate tua iha Draras, enemigu kaer maun sira ho feton.
Ular ba Kodim, kolia kona ba ema nebe mate.
Buka tuir maluk nia mate isin iha mota laran.
Kontak Dame: haree enemigu tula fo’os ho TB ba Falintil; TNI naran Gatot halo kontaktu neba.
Comandante Ular organisa estrategia ho ai-laran, sira futu no kaer Ratih atu Indonesia fo konfiansa tan ba nia.
Levantamento Kraras. Haree enemigu mate.
Povo halai sae ba ai-laran, tuir Falintil sira. Nia hela, haree enemigu sunu uma, oho ema.
Feliciano dos Anjos
Oinsa Nanggala sira tuir populasaun nebe halai.
Sira nebe mate: identifika deit mak Armando nia rate, seluk lae.
Silvino Gomes fali...
Enemigu buka tuir populasaun nebe halai.
Oinsa enemigu oho ema hafoin Kraras, koa sira nia tilun.
Refleksaun ba votasaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.082
Audio
Pasta: 08023.140Título: Entrevista a Abel Guterres no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Baguia em 1956. São 15 irmãos. Estudou e depois foi para Díli, e ensdinou em Suai.
Em 1975 foi para Wahala, e depois para Caibada.
Filiou-se na UDT com uns colegas.
Contra-golpe: estava lá um avião, decidiu entrar no avião para Darwin, pensando regressaruma semana depois. Foram levados para a prisão, pensando ser hotel. Lá encontraram uns aborrígenos e tiveram medo.
Foi a Melbourne. Ao ver a filha chorou.
Teve que aprender inglês, estratégia para adquirir passaporte, ajudas obtidas de outras pessoas; coordenação realizada em 1977.
Em 1976 escuta a Radio Maubere dando notícias, por último o governo australiano mandou fechar.
Em 1983 os colegas estavam em Bali, dá informações. Recebe fotografias; sobre o Cantacto de Paz, entre outras coisas. Aumenta a moralização.
Alguns australianos sentem-se envergonhados sobre a questão de Timor, porque os timorenses ajudaram-nos muito na II Guerra, mas por último a Austrália voltou-lhe as costas.
Em 1991 o povo australiano começou a abrir os olhos.
Em 1987 teve lugar nas Filipinas uma conferência.
Em 1990 Xanana e Ramos Horta elegeram-no como representante do CNRM na Austrália e Nova Zelândia.
A dignidade daqueles que trabalham na Frente Diplomática.
Em 1990 tenta passar por Jakarta para ir a Timor, mas sem conseguir; mandaram-se regressar. Na Austrália teve mudar de nome.
Acompanhou as votações em Timor, depois regressa a Austrália. As manifestações na Austrália estavam presentes cerca de 45 mil pessoas.
Tentativas de mobilizar as pessoas, primeiro a comunidade timorense, depois australiano.
Criação da associação ETRA.
Ajuda do Governo de Nova Zelândia, etc.
Reflexão: criar condições de estabilidade para entrada de investimentos a Timor.;
[Tétum: Moris Baguia 1956. Maun aliin hamutuk nain 15. Escola, depois mai Dili, hanorin iha Suai.
1975 nia ba Wahala, muda ba Caibada.
Tama partidu UDT tempu neba tanba ho kolega sira.
Kontra-golpe: aviaun iha, hola desisaun atu tama aviaun ba Darwin, hanoin semana rua deit mai fali. Ema lori sira to’o prisaun, hanoin hotel. Hetan ema aborigen fali iha laran, tauk.
Ba Melbourne. Haree la fila, tanis.
Oinsa aprende ingles, estrategia hola pasaporte, ajuda nebe hetan husi ema; oinsa halo koordenasaun ba ida ne’e 1977.
1976 rona Radio Maubere hetan notisias, to’o ikus Governu Australia taka.
1983 kolega sira iha Bali tiha, fo informasaun. Komesa simu fotografia; kona ba Kontak Dame, buat sira ne’e hotu. Morale sai makaas fali.
Ema Australia balu sempre moi kona ba Timor, tanba Timor ajuda sira iha funu nia laran, maibe ikus liu Australia fila kotuk.
1991 povo Australia nia matan nakloke.
1987 halao konferensia iha Pilipina.
Iha 1990 Xanana ho Ramos Horta foti nia hanesan representante CNRM iha Australia no Nova Zelandia.
Oinsa dignidade ema sira seluk nebe halao servisu iha Frente Diplomatika
1990 koko liu Jakarta atu ba Timor, maibe la konsege; sira haruka hau fila ba. Iha fali Australia muda fali naran.
Mai tuir votasaun iha Timor, depois fila ba Australia. Oinsa manifestasaun povo Australia nian iha tempu neba, ema nain 45 mil.
Oinsa iha tempu ne’e hotu koko atu mobilisa ema, primeiru komunidade Timor oan sira, depois ema Australia sira.
Oinsa harii organisasaun ETRA.
Ajuda husi Governu Nova Zelandia, etc.
Refleksaun tenki kira kondissaun atu establese fatin ba investimentu tama Timor.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.140
Audio
Pasta: 08023.121Título: Entrevista a Abel Lari Sina no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Filho único. Com a revolta de 1943 – 1955, a administração portuguesa retirou a família do lugar de Atelari (Baguia), indo ficar em Bucoli (Baucau). O pai foi castigado em Díli, o tio fugiu para Ataúro.
Estudos. Foi professor (magistério primário) de 1968 a 1971, mas também foi tropa do exército português.
Em 1974: estava no Hotel Resende, encontrou-se com José Ramos Horta e Alkatiri. 25-04, lnão tinha receio.
Não acompanhou a proclamação da ASDT; não foi fundador. Na transformação da ASDT para Fretilin, ele ficou com o programa de educação, estava em ensinar em Bidau, (Díli).
No golpe: estava em Same em campanha. A UDT controla a situação, ele fugiu. Foi de motorizasa até Maubisse, Aileu, e escondeu-se no quarto da companhia.
Rogério Lobato procurou encontrar-se Xavier Amaral em Turiscai.
Como foi tomada a companhia de Aileu.
Foi a Díli, trablhando no salvo-conduto.
Início das Falintil, aparecimento das milícias da Fretilin.
Na invasão: ouvem-se tiroteios de Liquiçá, escondeu-se quando os pára-quedistas desceram. Em casa com a mulher do Nicolau Lobato e mais alguns.
Fugiu no dia 08-Dez. até Dare.
Organiza as tropas. Torna-se adjunto.
Reestruturação em Soibada.
Prepara a população, preparação de alimentos, esquipas de trabalho, de medicamentos, etc.
Sobre a prisão de Xavier Amaral. Aconselham a população a render-se.
Assalto indonésio a Uaimori, fecham o caminho de retirada aos indonésios, muitos mortos; quatro capturados. O carácter de Sahe. Os presos eram bem tratados. Dependiam dele os planos da rede clandestina.
Mudança (de guerra de posição) para guerra da guerilha.
Mensagem do Presidente Moçambicano quando Xavier Amaral foi preso.;
[Tétum: Umico filho. Ho revolta 1943 – 1955, Portugal hasai familia husi sira nia fatin iha Atulari, hela fali iha Bucoli. Aman castigo iha Dili, tiu halai ba Atauro.
Escola. Sai profesor 1968 to’o 1971, maibe hola mos parte iha tropa.
1974: iha Hotel Resende, hasoru ho Jose Ramos Horta no Alkatiri. 25 / 04, la tauk ona.
La tuir proklamasaun ba ASDT; la’os fundador. Muda ba Fretilin, ho programa edukasaun, nia profesor iha Bidau.
Golpe: nia iha Same ba campanha. UDT kotrola, nia halai. Liu motor to’o Maubisse, Aileu, no subar iha companhia nia kuartu.
Rogerio Lobato koko hetan Xavier Amaral iha Turiscai.
Oinsa toma companhia iha Aileu,.
Ba Dili, servisu salva condukta.
Falintil hahu, mosu milisia Fretilin nian.
Invasaun: rona tiroteos husi Liquica, subar wainhira paracaidistas tun. Iha uma ho Nicolau Lobato nia feen no sira seluk tan.
Halai sai 08 / 12 to’o Dare.
Organisa fali tropas. Sai adjunto.
Restrukturasaun iha Soibada.
Prepara populasaun, oinsa halo hahan, ekipas trabalho, ai-moruk, etc.
Oinsa Xavier Amaral dadur.Decisaun populasaun atu ba rende.
Assalta Wai Mori, taka dalan ba Indonesio sira, barak mak mate;kaer haat. Karakter Sahe nian. Tratamentu ba dadur sira. Planeamentu ba klandestinidade husi nia.
Muda ba funu guerilha.
Mensagem husi Presidente Mozambique wainhira Xavier Amaral dadur.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.121
Audio
Pasta: 08023.142Título: Entrevista a Lintil e Rui Hanjam no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Lintil:
No golpe e contra-golpe: era estudante, entrou para as milícias da Fretilin.
Estava na Base de Apoio, depois rendeu-se.
Por último: criou-se o CNRT, discussão entre os elementos para os convencer.
Em 1999 foi ao acantonamento de Uaimori. A população comparece para receber as Falintil.
Comunicação via rádio com as Falintil que se encontravam noutros lugares.
Visita de jornalistas que entraram com a Unamet.
Feriado, 20 deAgusto, festa em Uaimori, milhares de pessoas, como foi organizada. As milícias que entravam e a população que ia trazendo.
A rede clandestina, as Falintil encontram-se, falam. Encontro com a família pela primeira vez. Por uma vez encontrou-se com um filho durante a guerra, depois disse para não aparecer mais.
Votações: os veteranos não votaram, os jovens devem votar.
Violência depois das votaçoes: foram obrigados a não reagir, ficaram revoltados.
O L7 viu-se como milícia, e consegue desarmar alguns elementos das milicias.
Como foi a entrada das forças internacionais.
Encontro com Xanana Gusmão em Remexio. Regressa a Aileu, foi um tanto difícil.
Tem saudades de Uaimori daqueles tempos, antes da guerra acabar.
Agora está à frente de uma Fundação.
Rui Hanjan:
Estudou no mato, escrevendo nas folhas de bambu.
Continuou os estudos em Java. Faz parte da Renetil.
Regressa a Ermera, foi funcionário. Com o aparecimento da reforma; organiza FODIMER (Forum para o Diálogo sobre a Sociedade) a fim de preparar caminhos para os estudantes na campanha. Diálogo com o Bupati (administrador do conselho).
Vendo-se perseguido, foge para Díli. Sem ir ao trabalho durante três meses.
Chegada da Unamet: ganha-se a esperança. Toma decisão em fazer algum trabalho, com o portavoz da Unamet, David Wimhurst.
Wimhurst foi investigar violações em Atsabe; dão crédito nele.
As milícias aterrorizam-no por trabalhar com a Unamet.
Acompanha o staf internacional para o encontro com as Falintil em Ermera. Ajuda também os jornalistas no encontro com as Falintil.
Não pode participar na manifestação por ser staf da Unamet. Ser ‘neutro’ custa muito. Acusam-no de trabalhar para a independência.
Faz traduções na rário; aumentam as acusações. Wimhurst transferiu-o para a televisão.
Soube dos resultados da votação no Hotel Makhota; não se pode esconder, grande euforia na celebração.
As milícias perseguem-nos de carro até Unamet. Depois de uns dias sai a procura dos pais: a situação é crítica, não pode regressar a Unamet.
Colegas de Tibar fazendo-se passar por milicias, foram para os levar, escondendo-se no meio da carga em Polres e em Polda (Comando Polícia local).
Situação crítica: saiu com a família para Tibar. O chefe da Aldeia Tibar, Bento, fazendo-se passar por milicia, consegue salvar perto de cinco mil pessoas. Salvou o estudante que foi atropelado no Ponte Cais, (Díli).
RRI dá a conhecer que as milícias de Tibar estavam a prestar mau serviço.
Escondem carros para ir ter com a INTERFET no aeroporto, levando identificação de Unamet e falando inglês, acreditaram nele.
A INTERFET foi de carro salvar a população em Tibar, dos ataques que as milícias praticavam.
Grande emoção quando a Unamet chegou, reencontra-se com David Wimhurst.
Aprende a falar na rádio, fazendo o programa ‘Manu Hakfuik’ (O ‘assobio do galo’, mas provavelmente o cantar do galo), para regresso dos refugiados.
Reflexão sobre a importância da história.;
[Tétum: Lintil:
Golpe kontra-golpe: nia estudante, tama fali milisia Fretilin nian.
Iha base de Apoio, depois rende.
Ikus liu: mosu CNRT, oinsa diskusaun entre elementus, oinsa konvense sira.
1999 ba akantonamentu Wai Mori nian. Oinsa populasaun mai atu hasoru Falintil sira.
Komunikasaun ho radio oinsa ho Falintil iha fatin seluk.
Visita husi jornalista sira, husi Unamet mai.
Loron boot 20 Augustu, festa iha Wai Mori, ema rihun ba rihun, oinsa organisa. Oinsa ho milisia nebe tama ka populasaun lori mai.
Klandestinidade, Falintil foin hasoru malu, kolia. Hasoru ho familia primera vez. Dala ida hasoru ho oan mane ida iha funu nia laran, depois hatete labele mai tan.
Votasaun: veteranus la vota, haruka jovem sira tenki vota.
Violensia hafoin votasaun: labele reage tanbga orden, revoltadu.
L7 hatais hanesan milisia, konsege desarma milisia sira balu.
Oinsa forsa internasional tama mai.
Enkontru ho Xanana Gusmao iha Remexio. Ba fali Aileu, difisil oituan.
Oinsa hanoin fali kona ba Wai Mori tempu neba, taka funu.
Agora kaer fali Fundasaun.
Rui Hanjan:
Escola ai-laran, hakere ho au nia tahan.
Escola fali iha Java. Tama Renetil.
Fila ba Ermera, sai funsionario. Reformasi mosu; organisa FODIMER (Forum Dialog Masyarakat) atu prepara dalan ba estudante sira halo campanha. Dialogo ho Bupati.
Sente perseguido, halai tn mai Dili. La tama servisu fulan tolu.
Unamet tama: esperansa mai fali. Hola desisaun atu tama halo servisu, ho portavoz Unamet nian David Wimhurst.
Wimhurst ba investiga violasaun hanesan iha Atsabe; fo fiar ba nia.
Teror husi milisia tanba servisu ho Unamet.
Akompanya staf internasional hasoru ho Falintil sira iha parte Ermera. Ajuda mos jornalista hasoru ho Falintil.
Labele tuir manifestasaun tanba staf Unamet. Buat ‘neutral’ susar fali. Akusasaun kontra nia katak ajuda ba independensia.
Halo traduksaun ba radio; aumenta, hetan akusasaun. Wimhurst muda ba televisaun.
Rona resultadu votasaun iha Hotel Makhota; labele taka, histeria celebrasaun.
Milisia tuir sira iha kareta to’o Unamet. Hafoin loron balu, sai fali buka inan aman: situasaun sai manas tan, la bele fila ba Unamet.
Kolega husi Tibar finge milisia, mai atu lori sira. Subar iha sasan nia laran iha Polres no Polda.
Manas: sai ba tibar ho familia. Kepala Desa Tibar nian (Bento) finge milisia, konsege salva ema besik rihun lima. Salva estudantes nebe ema sona kareta iha Ponte Cais.
RRI fo sai katak milisia Tibar halo servisu foer.
Subar kareta ba hasoru InterFET iha aeroporto, ho kartaun Unamet no ingles, sira fiar nia.
InterFET ba ho kareta salva fali populasaun iha Tibar, husi atake nebe milisia halao.
Emosaun boot wainhira Unamet mai fali, hasoru fali ho David Wimhurst.
Aprende fali radio, halo programa ‘Manu Hakfuik’, bolu refugiadus.
Refleksaun kona ba importansia historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.142
Audio
Pasta: 08023.073Título: Entrevista a Haksolok no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1969. Os pais pagaran-lhe os estudos durante um ano, entretanto começou a guerra.
Na invasão estava em Uailili, viu pára-quedistas, barcos a darem tiros. Foi para o mato com as Falintil.
Em 1980 desceu a vila e filiou-se na rede clandestiba, estabelecendo contacto com Lemorai e Ono Liu.
Em 1981 teve lugar a operação Aitana. De acordo com os indonésios usaram sinal para atrair as Falitnil. As famílias forneciam alimentos, outros nada têm. Ao saber que Xanana Gusmão morrera, todos ficaram desmoralizados.
Em 1983 teve lugar o Encontro de Paz. Em Uailili um grupo das Falintil quis desarmar os outros, mas Haksolok, David Alex e outros colegas conseguiram escapar-se.
Os pais e a irmã foram capturados e torturados. Os indonésios obrigaram a irmã procurá-lo, a irmã avistou-se com David Alex, e narrou-lhe a situação na vila
Em 1984 estabelece de novo contacto com a vila. Aprende táctidas através do David Alex. Foram assaltados: em Nahareka, depois em Uatolari, como foram mortos, retiraram-lhe as armas, a irmã cheia de medo.
Relação com David Alex. Seu colega Haksolok foi morto, David Alex pensava em suicidar-se. Como o convence a não se suicidar. Depois ele próprio ficou com o nome Haksolok.
Como implementar a caixa, cartas que eram postas dentro da lata.
Em 1990: ficou em Díli, em Comoro; tendo em poder três KTP (espingardas).
Problemas que existiam na comapnhia do David Alex, não poder enterrar os mortos, falta de alimentos, etc.
Em 1997 eleito Assistente Político, escreve suas notas David Alex; aprendeu a escrever no mato.
Como David Alex foi capturado, e informações sobre os traidores. Exerceram represálias sobre eles.
Reacção de alguns elementos quando David Alex morreu. Taur Matan Ruak procurou dar-lhes moral.
Em 1997 foi em frente: não houve muito tiroteio.
Como usam cascas de árvores, acreditam no sagrado e em Deus.
Em 1998 situação com a reforma.
Em 1999: mensagem de Taur Matan Ruak sobre o referendo, como evitar a violência.
Início do processo para a FDTL, recrutamento.;
[Tétum: Moris 1969. Inan aman selu escola tinan ida deit, para tanba funu.
Invasaun iha Wailili, haree paracaidista, ro nebe tiru. Ba ai-laran ho Falintil sira.
1980 tun, no tama klandestinidade, ligasaun ho Lemorai, Ono Liu.
1981 Operasaun ai-tanan. Tuir Bapak sira, usa sinal atu Falitnil sira bele liu. Hahn mai husi famlia deit, balu la hetan. Rona Xanana Gusmao mate, desmoraliza.
1983 Kontak Dame. Levantamentu halao iha Wailili, ho kolega sira seluk nomos David Alex. Halai sai.
Kaer inan aman feton, tortura nebe sira hetan. Apak obriga feton buka nia, feton hetan ho David Alex, konta oinsa buat nebe akontese iha vila
1984 hahu ligasaun fali ho vila. Aprende taktika husi David Alex. Assaltu sria: Naha reka, depois Uatolari, oinsa oho, foti kilat, manan tauk.
Relasaun ho David Alex. Kolega seluk naran Haksolok mate, David Alex hakarak oho an deit. Ionsa konvense lae. Depois nia rasik foti naran Haksolok.
Oinsa halao caixa, surat nebe tau iha lata nia laran.
1990: hela iha Dili, iha Comoro; usa KTP tolu.
Problema nebe sira hotu hetan iha David Alex nia companhia, hanesan labele hakoi mate sira, hahan, etc.
1997 sai Assistente Politiku, hakerek David Alex nia notas; aprende hakerek iha ai-laran deit.
Oinsa mosu ema kaer David Alex, informasaun kona ba traisaun. Vinga oinsa.
Reaksaun husi elementus sira wainhira David Alex mate. Taur Matan Ruak fo morale.
1997 ba oin: ladun tiru malu tan.
Oinsa usa ai-lkulit, fiar lulik ho maromak.
1998 situasaun ho reformasi.
1999: lia menon husi Taur Matan Ruak ba referendum, oinsa labele iha violensia.
Processu hahu FDTL, rekrutamentu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.073
Audio
Pasta: 08023.037Título: Entrevista a Francisco Pires (Lalatak) no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. Com os partidos filiou-se na UDT. No golpe, encontra Fretilin em Turiscai; foge para Soibada.
Contra-golpe: com a chegada da Fretilin adere a este partido porque quer ser independente.
Durante um ano foi guarda-costas de Nicolau Lobato. Como era o carácter de Nicolau Lobato.
Os indonésios entram em Soibada; um colega morre, a população foge.
Situação de alimentos, medicamentos, etc. como era a organização.
Avião e morteiros; como dormiam e se escondiam no mato.
Como usavam o sagrado e o amuleto. Não morriam com a bala, nem morriam.
Os Padres (Tavares, Leoneto) no mato. Como cleberavam a missa, faziam a horta, etc.
Sistema de castigos no mato: aos ladrões, aos curandeiros, e também aos traidores.
Vê o Xavier Amaral castigado.
A língua usada, e também os códigos, para a comunicação.
Rendição, captura em 1979. a população insulta-o.
Em 1982: faz parte de Intel (Polícia intelgens). Fica satisfeito porque assim pode realizar sem desconfiança a rede clandestina.
Em 1987 estabelece ligação com Sabika e Lu Olo; obtém cartão de identificação da Intel, facto que o ajuda na rede clandestina.
Entra na Caixa que estava na sua horta. Como lhes ajuda; os indonésios para lá vão muitas vezes, ele fornece informações falsas.
Como esconde o Sabika e o Lu Olo; na horta, os indonésios passam e quase os encontram. De uma maneira ou de outra, vai mentindo.
Como o estafeta de Lu Olo e de Sabika quase ia ser descoberto por causa da rádio; foi salvo pelas crianças.
Como as crianças também enganam os indonésios, como acerca de ‘grito’ para salvar as pessoas.
Escondendo Bilo Mali na horta e também em casa. Quase ia ser capturado, etc.
Em 1999: votação, como a população foge após as votações, mentindo aos indonésios que iam a Natar-Bora para a ceifa do arroz.
Bebendo cerveja com os indonésios em casa, sabendo que a escolha da independência ganhara a votação.;
[Tétum: La tama escola. Tempu partidu, tama UDT. Iha golpe, hasoru Fretilin iha Turiscai; halai ba Soibada.
Kontra Golpe: Fretilin tama, nia muda fali ba Fretilin tanba ukun an.
Tinan ida guarda-costa ba Nicolau Lobato. Oinsa Nicolau Lobato ninia carakter.
Bapak sira tama Soibada; kolega ida mate, populasaun halai.
Situasaun hahan, ai-moruk, etc.. Oinsa organisa.
Aviaun no morteiro; oinsa toba no subar lalai.
Oinsa usa lulik no biru. Tiru la mate, la kanek.
Padre sira (Tavares, Leoneto) iha ai-laran. Oinsa halo missa, halo to’os, etc.
Sistema kastigu iha ai-laran: ba nauk teen, bu ai-kulit aat (buang), nomos ba traidor.
Haree Xavier Amaral kastigu.
Lian nebe usa, nomos kodigu, atu komunikasaun.
Rende, captura 1979. Populasaun hatete aat ba nia.
1982: tama Intel ‘Hlilinter’. Sinte kontente tanba bele halo clandestinidade
1987 halo ligasaun ho Sabika no Lu Olo; hetan kartaun identidade Intel nian nebe ajuda klandestinidade.
Tama Caixa nebe hela ba ninia to’os fatin. Oan sira ajuda; Bapak sira sempre ba, nia fo informasaun nebe falsu mos.
Oinsa subar Sabika no Lu Olo; iha to’os, Bapak sira lao, besik atu hetan. Tun sai tun sai, oinsa bosok sira.
Oinsa estafeta Lu Olo no Sabika sira nian besik deskobre an iha ninia uma tanba radio; labarik salva.
Oinsa labarik sira mos bosok Bapak sira, hanesan kona ba ‘koki’ atu salva ema.
Subar Bilo Mali iha to’os nomos iha uma. Besik atu kaer, etc.
1999: votasaun, oinsa populasaun halai hafoin votasaun, bosok ba Bapak sira katak ba Natarbora atu koa hare.
Fahe cerveja ho Bapak iha uma, nebe rekonyese ukun an manaan.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.037
Audio
Pasta: 08023.119Título: Entrevista a Xavier Amaral no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Com Ramos-Horta e Mari Alkatiri fundam ASDT, posteriormente transformada em FRETILN.
Refere a presença na independência de Moçambique.
Explica a Coligação FRETILIN/UDT.
Participou na formação do governo da República Democrática de Timor-Leste, tendo sido nomeado o Presidente da República.
Refere que foi o pânico durante a invasão.
Participa na organização das forças e Bases de Apoio.
Sofrimento no mato. Frustração, início da campanha para a rendiçao.
O Comité Central da FRETILIN deteve-o, bem como à sua escolta e família.
Fala da sua relação com Nicolau Lobato e Alarico Fernandes.
Não participou nas reuniões, como a de Soibada, porque o inimigo o impediu.
Fala do seu julgamento pelo Comité Central; Situação na prisão, fome. Como foi levado pelo Sahe.
O carácter de Sahe.
Evacuação, emboscada, os indonésios capturaram-no, perto de Lakluta
Levado para Díli, ali recebeu as visitas, entre outros, de D. Martinho da Costa Lopes e Lopes da Cruz.
Esteve em Bali quatro anos, como tratador de cavalos (do Jeneral Kalbuadi, chefe supremo das operações em Timor).
Foi professor dos militares em Timor; ensinando português. Adquiriu certa liberdade.
Encontro com Alarico Fernandes em 1996. Ele estava doente.
Participou nos encontros (intratimorenses) na Áustria (2º) e Londres (1º).
Fala da sua relação com Francisco Lopes da Cruz.
Acompanhou a situação que se vivia em Timor-Leste através de notícias.
Sustenta que a captura de Xanana foi um choque.
Após o Referendo regressa a Timor-Leste.
Explica porque não integrou o CNRT.;
[Tétum: Moris, escola, ba funsionario
Ho Jose Ramos Horta no Mari Alkatiri. Hahu ASDT, muda ba Fretilin.
Assiste independensia Mozambique ninian.
Oinsa influensia husi estudante nain 5 nebe mai husi Protual.Kolegasaun no deskolegasaun entre Fretilin ho UDT.
Golpe: deskonfia, maibe hakfodak wainhira akontese. Nia iha Ainaro; ba turiscai. Fo ordens ba tomada companhia iha Aileu, maibe la partisipa neba.
Dadur sira: ba visita, maibe la simu relatoriu kona ba oho sira.
Hfoin golpe, husu porutgal atu mai fali.
Forma governu no hakerek konstituisaun
Oinsa decisaun atu proclama independensia; indonesia ataka, Portugal la atende.
Invasaun: paniku. Kontrola kounidadaun iha Baliber, evadua ba Dare. Represalias ba povo iha Dili.
Oinsa organisa fali forsa. Organisa Base Apoio. Conseintalizasaun. Terus iha ai laran. Frustrasaun, hahu campanha rende.
Oinsa kaer nia, ninia eskorta, bamilia, etc husi Comite Central.
Relasaun ho Nicolau Lobato no sira seluk iha ai laran; ho Alarico Fernandes.
La tuir reuniaun sira, ejemplu iha Soibada, tanba rona enemigu tama cruzamentyu.
Julgamentu husi Comite Central. Alarico tuku. Dadur oinsa, hamlaha. Oinsa Sahe lori nia.
Caraketer Sahe nian
Evakua, emboscada, Indonesia kaer nia, besik Lakluta.
Wainhira kaer, nia liu mehi ida.
Lori to’o Dili; jornalista barak hasai foto, simu visita husi Dom Martinho, Lopes da Cruz, etc..
Iha Bali tinan 4, hanesan kuda ata.
Visita husi Asambleia iha Dili,hanesan liurai Maubara Gaspar Nunes. Fo koragem ba nia.
Ba Jakarta, iha Kalbuadi nia uma, hanesan jardineiru ho orquidias.
Sai profesor ba militar sira nebe ba Timor; hanorin Portuguese. Livre oituan.
Enkontru ho Alarico Fernandes iha 1996. nia moras.
Hola parte iha enkontrus iha Austria no Londres.
Relasaun ho Francisco Lopes da Cruz.
Akompanya Timor Leste nia situasaun liu notisia deit. Choque wainhira kaer Xanana.
Ho votasaun: kalan toba fatin selu-seluk. Dere ba Habibie nia aliin hafoin votasaun. Ba pulau Batam, fila ba Jakarta, to’o Ana Gomes dere mai nia. Fila ba Timor Leste.
Tansa la tama CNRT.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.119
Audio
Pasta: 08023.150Título: Entrevista a Xavier Amaral no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Com Ramos-Horta e Mari Alkatiri fundam ASDT, posteriormente transformada em FRETILN.
Refere a presença na independência de Moçambique.
Explica a Coligação FRETILIN/UDT.
Participou na formação do governo da República Democrática de Timor-Leste, tendo sido nomeado o Presidente da República.
Refere que foi o pânico durante a invasão.
Participa na organização das forças e Bases de Apoio.
Sofrimento no mato. Frustração, início da campanha para a rendiçao.
O Comité Central da FRETILIN deteve-o, bem como à sua escolta e família.
Fala da sua relação com Nicolau Lobato e Alarico Fernandes.
Não participou nas reuniões, como a de Soibada, porque o inimigo o impediu.
Fala do seu julgamento pelo Comité Central; Situação na prisão, fome. Como foi levado pelo Sahe.
O carácter de Sahe.
Evacuação, emboscada, os indonésios capturaram-no, perto de Lakluta
Levado para Díli, ali recebeu as visitas, entre outros, de D. Martinho da Costa Lopes e Lopes da Cruz.
Esteve em Bali quatro anos, como tratador de cavalos (do Jeneral Kalbuadi, chefe supremo das operações em Timor).
Foi professor dos militares em Timor; ensinando português. Adquiriu certa liberdade.
Encontro com Alarico Fernandes em 1996. Ele estava doente.
Participou nos encontros (intratimorenses) na Áustria (2º) e Londres (1º).
Fala da sua relação com Francisco Lopes da Cruz.
Acompanhou a situação que se vivia em Timor-Leste através de notícias.
Sustenta que a captura de Xanana foi um choque.
Após o Referendo regressa a Timor-Leste.
Explica porque não integrou o CNRT.;
[Tétum: Moris, escola, ba funsionario
Ho Jose Ramos Horta no Mari Alkatiri. Hahu ASDT, muda ba Fretilin.
Assiste independensia Mozambique ninian.
Oinsa influensia husi estudante nain 5 nebe mai husi Protual.Kolegasaun no deskolegasaun entre Fretilin ho UDT.
Golpe: deskonfia, maibe hakfodak wainhira akontese. Nia iha Ainaro; ba turiscai. Fo ordens ba tomada companhia iha Aileu, maibe la partisipa neba.
Dadur sira: ba visita, maibe la simu relatoriu kona ba oho sira.
Hfoin golpe, husu porutgal atu mai fali.
Forma governu no hakerek konstituisaun
Oinsa decisaun atu proclama independensia; indonesia ataka, Portugal la atende.
Invasaun: paniku. Kontrola kounidadaun iha Baliber, evadua ba Dare. Represalias ba povo iha Dili.
Oinsa organisa fali forsa. Organisa Base Apoio. Conseintalizasaun. Terus iha ai laran. Frustrasaun, hahu campanha rende.
Oinsa kaer nia, ninia eskorta, bamilia, etc husi Comite Central.
Relasaun ho Nicolau Lobato no sira seluk iha ai laran; ho Alarico Fernandes.
La tuir reuniaun sira, ejemplu iha Soibada, tanba rona enemigu tama cruzamentyu.
Julgamentu husi Comite Central. Alarico tuku. Dadur oinsa, hamlaha. Oinsa Sahe lori nia.
Caraketer Sahe nian
Evakua, emboscada, Indonesia kaer nia, besik Lakluta.
Wainhira kaer, nia liu mehi ida.
Lori to’o Dili; jornalista barak hasai foto, simu visita husi Dom Martinho, Lopes da Cruz, etc..
Iha Bali tinan 4, hanesan kuda ata.
Visita husi Asambleia iha Dili,hanesan liurai Maubara Gaspar Nunes. Fo koragem ba nia.
Ba Jakarta, iha Kalbuadi nia uma, hanesan jardineiru ho orquidias.
Sai profesor ba militar sira nebe ba Timor; hanorin Portuguese. Livre oituan.
Enkontru ho Alarico Fernandes iha 1996. nia moras.
Hola parte iha enkontrus iha Austria no Londres.
Relasaun ho Francisco Lopes da Cruz.
Akompanya Timor Leste nia situasaun liu notisia deit. Choque wainhira kaer Xanana.
Ho votasaun: kalan toba fatin selu-seluk. Dere ba Habibie nia aliin hafoin votasaun. Ba pulau Batam, fila ba Jakarta, to’o Ana Gomes dere mai nia. Fila ba Timor Leste.
Tansa la tama CNRT.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.150
Audio
Pasta: 08023.130Título: Entrevista a Gilman Assunção Exposto Santos no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Ermera. Estudou em Díli.
É adepto da UDT, fugiu até Atambua no contra-golpe. Abriu as portas da prisão para os presos da Fretiin.
Regressa a Timor-Leste, foi a Baucau de barco a 7-12-1975 juntamente com a tropa indonésia. Foi Partisan, percorrendo todo Timor. Em Ainaro: elementos da Fretilin feridos nos tiroteios, foram levados para Díli.
Em 1977 casou com Armandina Gusmão, irmã (+nova) de Xanana.
Em 1979 trabalhou para CRS (Christian Relief Service), procurando salvar as pessoas, como o Adriano Gusmão (guarda-costas do Nicolau Lobato), população de Maubisse. Como conseguia salvar.
De 1981 a 1983 a comvite dos militares indonésios ia esclarecer as pessoas para não trabalharem na rede clandestina porque esta tem ligação com Xanana.
A TNI trouxe o Oka (o Oka creio ser o mesmo que Venâncio Ferraz; é uma questão de investigar) para a sua casa para se habituarem ao Contacto de Paz. Obtiveram informações de Xanana através de fotografias.
Contacto familiares na Australia; perseguido por causa disso.
Inicia (aqui deve ser a Armandina inicia; será) rede clandestina com Xanana quando o seu marido foi ensinar no Externato, encontra-se com D. Aliança Araújo.
Recebeu uma carta que reconheceu a caligrafia quando wenviou coisas para Ainaro.
Plano de trazer Xanana Gusmão para Díli na preparação da visita dos parlamentares português; quer encontrar-se.
Em 1991 foi com o marido da Dona Aliança Araújo, encontar-se com o Padre Barreto.
Escondendo Xanana debaixo de um colchão até a casa em Lahane (era transportado de camioneta de Ainaro).
Mudou para Balibar, toda a família foi ao seu encontro. Grande emoção. Depois, não se sentindo seguro, mudou de novo.
O Padre Mário Belo transportou Xanana para Ermera. Xanana ia no táxi do Mateus atravesando Díli.
Em 1992: quando TNI deteve o Belmiro, dói descoberta a rede.
O Florentino Sarmento, chefe de Etadep, é que dava grande apoio.
De 1988 a 1989 encontra ligação e conhece a ligação de Xanana com Jerónimo da Silva, e Constâncio Pinto.
Contstâncio Pinto transporta Xanana para se encontrar com jornalista japonês numtáxi em Díli, o jornalista assustado, ficou de boca aberta.
Em 1979 juntamente com Chico Borolaku (preso em Flamboyan, Baucau), e consegue alguma ajuda.
Soube da detenção do Xanana já era tarde. A polícia cercou a casa até ao dia seguinte e ira ba Polres (Quartel Geral da Polícia). Foi interrogado durante seis meses.
Rui Lopes pediu para o libertar mas não conseguiu. Teve alguma ajuda de Simbolon.
Frustração no encontro em Atambua em 1975. conflito entre Mário e João Carrascalão.;
[Tétum: Moris Ermera. Escola Dili.
Partidu UDT, halai to’o Atambua iha Kontra-Golpe. Loke odamatan ba presos Fretiin sira
Tama fali Timor Leste, sai ro ba Baucau 7 / 12 / 1975 hamutuk ho tropa Indonesia. Tama Partisan, lao Timor tomak. Ainaro: oinsa ema Fretilin hetan tiru kanek, lori ba Dili.
1977 kaben ho Armandina Gusmao, Xanana nia aliin feto.
1979 servisu ho CRS, hahu salva ema, exemplu Adriano Gusmao (guarda-costa Nicolau Loubato nian), populasaun husi Maubisse. Oinsa konsege salva.
1981 - 1983 konvite husi militar Indonesia ba esclarecimento katak labele halao klandestinidade tanba sira nia relasaun ho Xanana.
TNI lori Oka mai tan sira nia uma atu toman sira iha Kontak Dame nia laran. Hetan informasaun Xanana nia ho fotografias.
Kontaktu ho maluk sira iha Australia; perseguisaun nebe hetan.
Hahu klandestinidade ho Xanana bainhira ninia kaben ba hanorin excola iha Externato, hasoru malu ho Dona Aliança de Araujo.
Simu karta ebe rekonhece kaligrafia, haruka sasan ba Ainaro.
Planu lori Xanana Gusmao mai Dili tanba preparasaun ba visita membru Parlamentu Portugues sira, hakarak hasoru.
1991 ba ho Dona Aliança Araujo nia lain, hasoru liu Padre Barreto.
Oinsa protégé Xanana iha dalan ho colchão iha leten. To’o uma iha Lahane.
Muda fali ba Balibar, famiila tomak ba hasoru nia neba. Emosaun. Depois, la seguro: tenki muda fali.
Padre Mario Belo nebe lori Xanana ba Ermera. Xanana sai Mateus ninia taxi atu atravessa Dili.
1992: kuandu ema TNI kaer Belmiro, deskobre rede.
Florentino Sarmento chefe Etadep mak fo apoo makaas.
1988 – 1989hetan ligasaun no conhece ligasaun Xanana nian hanesan Geronimo da Silva, ho Constancio Pinto.
Contstancio Pinto tula Xanana ba hasoru malu ho jornalista Japones iha taxi laran iha Dili, jornalista hakfodak, lakon kolia.
1979 hamutuk ho Chico Borolaku (preso iha Flamboyan, Baucau), konsege ajuda ruma.
Hatene ema kaer Xanana lorokraik ona. Polisia halehu uma loron seguinte no sira ba Polres. Inkeritu makaas fulan neen.
Rui Lopes lobi atu libera nia, la konsege. Hetan Tulun ruma husi Simbolon.
Frstrasaun nebe hasoru iha Atambua iha 1975. Konfliktu entre Mario no Joao Carrascalao oinsa.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.130
Audio
Pasta: 08023.044Título: Entrevista a Ernestu Dudu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Hatulia.
Trabalhou como capataz de café na SAPT, Sociedade Agrícola Pátria e Trabalho.
Foi delegado da FRETILIN e Comandante de Secção das milícias durante o contra-golpe, tendo também sido comandante da companhia em 1977.
Recebeu ordens do comandante do Sector Fronteira Norte, Filomeno Paixão.
Explica como Filomeno Paixão se rendeu ao inimigo; apresenta a sua visão das
divergências entre Hélio Pina e Filomeno Paixão e as razões deste conflito.
A APODETI assalta Atsabe no golpe de 1975, tendo morrido 16 combatentes da FRETILIN.
Infiltração indonésia durante o contra-golpe.
Reestruturação da Luta: trocam militares de idade por jovens e a consequência foi um fracasso militar, muitos guerrilheiros morreram, e também população. Doença, fome, miséria.
Avião militar indonésio lança bombas, ataques sucessivos; a água fica contaminada.
Explica a utilização de plantas tradicionais para tratar as pessoas.
Ficou paralizado, num sonho viu o remédio para a cura.
Reúne elementos das FALINTIL, dos grupo linguísticos mambae, kemak e tétun; recorrendo a esta última para unir os guerrilheiros.
Aquando da morte de Nicolau Lobato as FALINTIL ficaram desmoralizadas, tendo-se verificado rendições em massa.
Reacção contra o Filomeno Paixão; Dudo resiste, isolado, até 1982, apenas com 2 espingardas
Refere os efeitos da utilização dos amuletos e das “bolsas”.
É obrigado à rendição em 1982 por falta de ligação. Contacto com a vila dá confiança para sua segurança, rendição com 16 pessoas, 2 espingardas.
O Padre de Ermera levou-o para se encontrar com D. Martinho; ganham coragem para continuar a luta, apesar do isolamento.
Foi a Korem, Jakarta; o inimigo queria obrigá-lo a ir à Ponta Leste para se encontrar com Xanana, o que recusou.
Em 1991 conseguiu, finalmente, ligação com Xanana, quando este decide reorganizar a Luta na Fronteira e se desloca a sua casa em Ermera.
Explica como escondia Xanana.
Xanana entregou-lhe 2 facas e uma arma para resistir. Sai da vila, com 40 pessoas, e vai de novo para o mato.
Explica como Xanana entrou em Ermera, em 1991, quando procedeu à reorganização da Luta na Fronteira.
Entra em Ermera através do Padre Mario Belo e de Dusai.
Com a subida de Dudo e dos seus homens para a montanha, a população da zona ganha alento e coragem para continuar a luta contra o inimigo, apoiando os guerrilheiros com mantimentos, vestuário, medicamentos e ligações.
Quando Konis Santana entra em Ermera, a rede clandestina estava, assim, já organizada.
Quando Dudo saiu para o mato, o inimigo matou o seu irmão a tiro.
O Massacre de Santa Cruz, a 12 de Novembro de 1992, leva a que muitos jovens saiam para o mato, provocando a destruição das redes clandestinas e um rude golpe na Resistência Juvenil.
Até à data da morte de Konis Santana, a 11 de Março de 1998 fazia parte do seu grupo de segurança.. Alude ao carácter do Chefe do Conselho Executivo da Luta/Frente Armada-CEL/FA, e à doença que há anos o apoquentava.
Foi a Aileu depois das votações de 1999.
Fala do apoio do FRAP (Programa de Assistência e Reinserção das FALINTIL).;
[Tétum: Moris iha Hatolia. Servisu kolheiru café ba SAPT. Delegadu Fretilin.
Comandante Seksaun Milisia iha Kontra-Golpe, sai comandante companhia iha 1977.
Simu ordens husi Comandante Sector Fronteira Norte Filomeno Paixao. F. Paixao rende ba enemigu oinsa.
Divergencia entre Helio Pina no Filomeno Paixao, oinsa konfliktu ne;e.
Apodeti assalta Atsabe iha Golpe 1975, ema nain 16 mate husi parte Fretilin.
Infiltrasaun husi Indonesia durante kontra-golpe.
Restrukturasaun: troka ema militar ho ema foun, impaktu halo frakassu militar, Falintil mate barak, ho populasaun. Moras, etc.
Aviaun ho bomba, etc. comtamina be.
Onisa usa ai-moruk tradisional ho bomba atu kura ema.
Hetan moras paralisia, hetan ai-moruk liu husi mehi ida atu bele kura.
Kahur soldadu Falintil sira hamutuk husi parte Mambae, Kemak, Tetun atu oinsa usa lian tetun, hetan unidade.
Nicolau Loubato mate, tropa nia morale tun fali. Ema rende fali.
Reaksaun kontra Filomeno Paixao. Nia resiste ho kilat 2 deit to’o 1982.
Oinsa efektus ai-moruk Biru, Kakaluk.
Rende 1982 tanba laiha ligasaun ona. Kontaktu ho vila fo konfiansa ba ninia seguransa, rende ho ema nain 16, kilat 2 deit.
Padre Ermera lori nia hasoru Dom Martinho, siu koragem atu halo funu nafatin, la deskobre ema.
Ba Korem, Jakarta; obriga nia ba Lorosa’e hasoru malu ho Xanana, maibe lakohi.
1991 hetan ligasaun ho Xanana, ba ermera iha nia uma. Oinsa subar fali Xanana.
Xanana entrega tudik 2 ba nia no kilat ida atu nia bele resiste. Sai fali ba ai-laran ho ema nain40.
Konta oinsa Xanana tama Ermera, tanba ema haruka mina-rai, entaun hanoin sei iha resistensia.
Tama Ermera husi Padre Mario Belo ho Dusai.
Nia sai fali ba ai-laran, populasaun hetan fali koragem, organisa atu bele apoia.
Konis Santana tama Ermera, povo organizadu tiha ona.
Nia sae ba ai-laran, enemigu tiru mate ninia aliin.
1991 jovems barak sae ba ai-laran atnba 12 Novembru.
Nia fo seguransa ba Konis Santana to’o 1998, wainhira Konis mate. Oinsa Konis ninia karakter, ninia moras. Hetan alivio husi moras oinsa,etc.
Tuir votasaun 1999 iha akantonamentu Hularema. Ba Aileu hafoin votasaun. Simu ajuda husi FRAP.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.044
Audio
Pasta: 08023.114Título: Entrevista a Piter Braga no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Nascido em Uato-Lari, estudou, fez tropa em 1974. Em Díli, frequentou as aulas do Xavier Amaral. Ensinou em Uato-Lari; o Eurico Guterres foi seu aluno.
Na altura tudo era novo: contacto com carros, motorizadas, de medo foge para o mato porque nada conhece.
Entrou de novo para tropa, foi para Los Palos, era mecânco. Com a criação dos partidos não pode participar.
No golpe, estava em Los Palos. No contra-golpe foi a Díli.
Com o comandante Sabika foi até a fronteira, tiroteios com o inimigo.
A governação da Fretilin.
Tiroteio com os indonésios. Falando com os cinco jornalistas (em Balibó). O recuo.
Regressa a Díli, a seguir foi a Ossu. Dava segurança em Uato-Lari, preparando o povo para recuar (fugir para o mato).
Na invasão, o povo sofre, sem medicamentos nem roupa, etc. Dificuldades para com os feridos, como os indonésios entraram e assaltaram.
O Padre João Martins (será Pe. Fagundo Martins, indiano, que estava em Uato-Lari antes e depois da invasão) e outros no mato.
Successo do assalto a Matebian, dois mil inimigos morreram, só escaparam dois (não sei se esta informação é correcta; o sucesso sim, mas 2mil mortos duvido).
A força de intervenção.
Separando-se da família. A resistênsia dispersada, a base de apoio desmantelada.
Aviões bombardeando e lançado panfletos.
Encontrando-se com Hermengildo Alves ali, e Vicente Ries em Bibileo. Sabe-se da morte de Nicolau Lobato.
Xanana Gusmão regrssa de Los Palos, encontra-se em Uaibobo, Ossu, com Falur e outros.
Criação de CNRM, CNRT.
Outros assaltos: como foram implementados.
(será o impacto da) Operação Aitana (Aitana é um monte de Lakluta) em Uato-Lari, afastando-se.
Encontro com o irmão (+novo), colaborando na rede clandestina; conta como nasceu o filho. Sabe-se que os pais e um irmão estão de castigo em Ataúro. Servindo-se da horta para fazer contactos com a família, guardando cabritos, etc.
Relação de mulheres e homens no mato: deve dar conhecimento à direcção (se um homem quiser assumir relação com uma mulher deve legalizar a situação informando a direcção, para não incorrer em indisciplina).
Comunicação via rádio. Capturado em 1988; ficou ferido num tiroteio, esteve escondido durante 8 meses. Os outros pensavam que tinha morrido; depois foi encontrado. Foi capturado pelos indonésios porque descobriram o lugar onde escondia os pratos.
Levado para Jakarta.
Em 1989: estabelece de novo ligação. Rede clandestina em Díli em 1990, com o irmão (+novo) de Sabika.
Como vivia, estudou. Ensinando de novo em Viqueque.
Fez tropa. No golpe, e contra-golpe: Rogério Lobato enviou-o para a Fronteira com o comandante Sabika.
Esteve com cinco jornalistas estrangeiros. Assegurando a segurança, estabelecendo contactos com eles.
Na invasão, tiroteios, teve que recuar. Os jornalistas permaneceram no local e morreram.
Os indonésios mandam matar as pessoas.
Em 1983 o Contacto da Paz: como comandante do destacamento. Pensava que a guerra tivesse terminado.
O levantamento na altura.
O massacre de Uatolari, procuram vingança.
O impacto dessa acção sobre as famílias, as pessoas diziam que tinha morrido.;
[Tétum: Oinsa moris iha Uatolari, ba eskola, tama tropa iha 1974. Iha Dili, Xavier Amaral hanorin ba nia. Hanorin fali iha Uatolari; hanorin Eurico Guterres tempu neba.
Tempu neba buat hotu foun: haree kareta, motor, tuak no halai fali ba duut tanba la konyese.
Tama fali tropa, ba Los Palos, hadiak karreta (mekanista.). Partidu sira mosu; labele partisipa.
Tempu Golpe, nia iha Los Palos. Kontra-Golpe ba Dili.
Ho Comandante Sabika ba to’o fronteira, tiroteo.
Oinsa ukun Fretilin.
Tiru malu ho Indonesia. Kolia ho jornalista Australia nain lima iha neba. Ooinsa tenki rekoa.
Mai fali Dili, ba Ossu. Halo seguransa iha Uatolari, no prepara atur rekoa ho povo.
Invasaun, ho povo nia terus iha neba, ai-moruk, roupa, etc. Problema kanek, oinsa Indonesia tama no assalta.
Padre Joao Martins no sira seluk tan iha ai-laran.
Successu assalta iha Matebian, enemigu rihun haat mate, nain rua halai sai.
Oinsa forsa intervensaun.
Fahe maluk ho familia. Resistensia namkarik hafoin base apoio rahun.
Oinsa aviaun rega, fahe pamfleto.
Hetan Hermengildo Alves tempu neba, Vicente Ries iha Bibileu. Nicolau Lobato mate: oinsa rona.
Xanana Gusmao mai husi Los Palos, hasoru iha Wai Bobo, ho Falur no sira seluk.
Persepsaun hahu CNRM, CNRT.
Assalta balu: konta oinsa halao.
Operasaun ai-tanan iha Uatolari, ses tiha ona.
Hasoru malu ho aliin, halo fali clandestina; konta katak ninia labarik moris. Rona kona ba inan no aman no maun kastigo iha Atauro. Oinsa halo ligasaun ho familia liu to’os, hein bibi, etc.
Relasaun feto-mane iha ai-laran: tenki fo hatene ba direksaun.
Komunikasaun ho radio nebe iha. Captura iha 1988; tiru kanek nia, subar mesak fulan 8. Maluk hanoin nia mate; hetan fali. Bapak kaer tanba haree bikan subar fatin nian.
Lori ba Jakarta.
1989: ligasaun fila fali. Clandestina iha Dili 1990, ho Sabika nia aliin.
Oinsa moris, escola. Hanorin fali iha Viqueque.
Tama tropa. Golpe, kontra-golpe: Rogerio Lobato haruka fali ba Fronteira ho Comandante Sabika.
Hamutuk ho Jornalista internasional nain lima. Oinsa fo seguransa, kontaktu ho sira.
Invasaun, oinsa tiru malu, tenki rekoa. Jornalista sira hela iha neba, mate.
Oinsa Indonesia sira haruka ema oho.
1983 Kontak Dame: hanesan comandante destakamentu. Hanoin funu hotu tiha.
Levantamentu tempu neba.
Masacre Uatolari tempu neba, atu vinga.
Impaktu ba familia sira, ema dehan nia mate tiha ona.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.114
Audio
Pasta: 08023.115Título: Entrevista a Piter Braga no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Nascido em Uato-Lari, estudou, fez tropa em 1974. Em Díli, frequentou as aulas do Xavier Amaral. Ensinou em Uato-Lari; o Eurico Guterres foi seu aluno.
Na altura tudo era novo: contacto com carros, motorizadas, de medo foge para o mato porque nada conhece.
Entrou de novo para tropa, foi para Los Palos, era mecânco. Com a criação dos partidos não pode participar.
No golpe, estava em Los Palos. No contra-golpe foi a Díli.
Com o comandante Sabika foi até a fronteira, tiroteios com o inimigo.
A governação da Fretilin.
Tiroteio com os indonésios. Falando com os cinco jornalistas (em Balibó). O recuo.
Regressa a Díli, a seguir foi a Ossu. Dava segurança em Uato-Lari, preparando o povo para recuar (fugir para o mato).
Na invasão, o povo sofre, sem medicamentos nem roupa, etc. Dificuldades para com os feridos, como os indonésios entraram e assaltaram.
O Padre João Martins (será Pe. Fagundo Martins, indiano, que estava em Uato-Lari antes e depois da invasão) e outros no mato.
Successo do assalto a Matebian, dois mil inimigos morreram, só escaparam dois (não sei se esta informação é correcta; o sucesso sim, mas 2mil mortos duvido).
A força de intervenção.
Separando-se da família. A resistênsia dispersada, a base de apoio desmantelada.
Aviões bombardeando e lançado panfletos.
Encontrando-se com Hermengildo Alves ali, e Vicente Ries em Bibileo. Sabe-se da morte de Nicolau Lobato.
Xanana Gusmão regrssa de Los Palos, encontra-se em Uaibobo, Ossu, com Falur e outros.
Criação de CNRM, CNRT.
Outros assaltos: como foram implementados.
(será o impacto da) Operação Aitana (Aitana é um monte de Lakluta) em Uato-Lari, afastando-se.
Encontro com o irmão (+novo), colaborando na rede clandestina; conta como nasceu o filho. Sabe-se que os pais e um irmão estão de castigo em Ataúro. Servindo-se da horta para fazer contactos com a família, guardando cabritos, etc.
Relação de mulheres e homens no mato: deve dar conhecimento à direcção (se um homem quiser assumir relação com uma mulher deve legalizar a situação informando a direcção, para não incorrer em indisciplina).
Comunicação via rádio. Capturado em 1988; ficou ferido num tiroteio, esteve escondido durante 8 meses. Os outros pensavam que tinha morrido; depois foi encontrado. Foi capturado pelos indonésios porque descobriram o lugar onde escondia os pratos.
Levado para Jakarta.
Em 1989: estabelece de novo ligação. Rede clandestina em Díli em 1990, com o irmão (+novo) de Sabika.
Como vivia, estudou. Ensinando de novo em Viqueque.
Fez tropa. No golpe, e contra-golpe: Rogério Lobato enviou-o para a Fronteira com o comandante Sabika.
Esteve com cinco jornalistas estrangeiros. Assegurando a segurança, estabelecendo contactos com eles.
Na invasão, tiroteios, teve que recuar. Os jornalistas permaneceram no local e morreram.
Os indonésios mandam matar as pessoas.
Em 1983 o Contacto da Paz: como comandante do destacamento. Pensava que a guerra tivesse terminado.
O levantamento na altura.
O massacre de Uatolari, procuram vingança.
O impacto dessa acção sobre as famílias, as pessoas diziam que tinha morrido.;
[Tétum: Oinsa moris iha Uatolari, ba eskola, tama tropa iha 1974. Iha Dili, Xavier Amaral hanorin ba nia. Hanorin fali iha Uatolari; hanorin Eurico Guterres tempu neba.
Tempu neba buat hotu foun: haree kareta, motor, tuak no halai fali ba duut tanba la konyese.
Tama fali tropa, ba Los Palos, hadiak karreta (mekanista.). Partidu sira mosu; labele partisipa.
Tempu Golpe, nia iha Los Palos. Kontra-Golpe ba Dili.
Ho Comandante Sabika ba to’o fronteira, tiroteo.
Oinsa ukun Fretilin.
Tiru malu ho Indonesia. Kolia ho jornalista Australia nain lima iha neba. Ooinsa tenki rekoa.
Mai fali Dili, ba Ossu. Halo seguransa iha Uatolari, no prepara atur rekoa ho povo.
Invasaun, ho povo nia terus iha neba, ai-moruk, roupa, etc. Problema kanek, oinsa Indonesia tama no assalta.
Padre Joao Martins no sira seluk tan iha ai-laran.
Successu assalta iha Matebian, enemigu rihun haat mate, nain rua halai sai.
Oinsa forsa intervensaun.
Fahe maluk ho familia. Resistensia namkarik hafoin base apoio rahun.
Oinsa aviaun rega, fahe pamfleto.
Hetan Hermengildo Alves tempu neba, Vicente Ries iha Bibileu. Nicolau Lobato mate: oinsa rona.
Xanana Gusmao mai husi Los Palos, hasoru iha Wai Bobo, ho Falur no sira seluk.
Persepsaun hahu CNRM, CNRT.
Assalta balu: konta oinsa halao.
Operasaun ai-tanan iha Uatolari, ses tiha ona.
Hasoru malu ho aliin, halo fali clandestina; konta katak ninia labarik moris. Rona kona ba inan no aman no maun kastigo iha Atauro. Oinsa halo ligasaun ho familia liu to’os, hein bibi, etc.
Relasaun feto-mane iha ai-laran: tenki fo hatene ba direksaun.
Komunikasaun ho radio nebe iha. Captura iha 1988; tiru kanek nia, subar mesak fulan 8. Maluk hanoin nia mate; hetan fali. Bapak kaer tanba haree bikan subar fatin nian.
Lori ba Jakarta.
1989: ligasaun fila fali. Clandestina iha Dili 1990, ho Sabika nia aliin.
Oinsa moris, escola. Hanorin fali iha Viqueque.
Tama tropa. Golpe, kontra-golpe: Rogerio Lobato haruka fali ba Fronteira ho Comandante Sabika.
Hamutuk ho Jornalista internasional nain lima. Oinsa fo seguransa, kontaktu ho sira.
Invasaun, oinsa tiru malu, tenki rekoa. Jornalista sira hela iha neba, mate.
Oinsa Indonesia sira haruka ema oho.
1983 Kontak Dame: hanesan comandante destakamentu. Hanoin funu hotu tiha.
Levantamentu tempu neba.
Masacre Uatolari tempu neba, atu vinga.
Impaktu ba familia sira, ema dehan nia mate tiha ona.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.115
Audio