Pasta: 05733.031.004Assunto: Grupo de solidariedade inglês exibindo faixas e cartazes durante uma manifestação em frente da Embaixada da Indonésia em Londres contra os crimes cometidos pelos militares indonésios em Timor-Leste.Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
05733.031.004
Fotografias
Pasta: 05733.019.014Assunto: Bairro dos imigrantes/transmigrantes indonésios em Timor-Leste durante a ocupação indonésia.Inscrições: Manusc. no verso: "Transmigration Site".Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
05733.019.014
Fotografias
Pasta: 06489.012Assunto: Cartaz de propaganda indonésia sobre a evolução económica e social desenvolvida pelos militares indonésios nos Sucos ( ABRI MASUK DESA).Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 2
06489.012
Fotografias
Pasta: 05733.023.006Assunto: Efectivos da Polícia de Intervenção Rápida (Brimob) bloqueando uma onda de manifestação dos apoiantes do PDI (Partido Democratíco da Indonésia) numa das ruas da Indonésia.Inscrições: Manusc. no verso: "Brimob".Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
05733.023.006
Fotografias
Pasta: 05733.023.071Título: Desfile de militares indonésios numa das ruas da Indonésia durante uma cerimónia.Inscrições: Manusc. e etiqueta no verso: Kopassandha/rode baretten, parachutisten; red barets; ABRI".Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
05733.023.071
Fotografias
Pasta: 05733.036.014Assunto: Elementos da polícia indonésia na sua caserna em Ainaro, Timor-Leste.Inscrições: Manusc. no verso: "Young Indonésia military police in Ainaro in their room".Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
05733.036.014
Fotografias
Pasta: 08023.038Título: Entrevista a Luís Partiti no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Entra na tropa em 1957. Adere UDT com os partidos.
25 / 04: qual a relação entre timorenses e os portugueses na vida militar.
Não participa na campanha; visita os colegas em Dili naquele tempo, seguindo o encontro da UDT.
Regressa a Laklubar durante o golpe. Preparação na recepção da Fretilin, como era a situação das gentes de Lacló, etc. naquele período. Como foi o encontro e arecepção a Fretilin que chegara de Turiscai.
A Fretiin investiga-o em Manatuto.
Ouvindo rádio de Kupang dentro da cadeia. Ouvem invasão de Díli e Los Palos.
Situação na cadeia. Os presos são levados para a montanha, continuando presas.
De novo fuga, falando ao telefone. Como era a fuga, o esconderijo.
Os indonésios entram em Manatuto; rendição com um grupo.
A situação na vila: período em que on indonésios não fazem muito de mal. Depois de quatro meses, levaram-no para Laklubar, procura registar o nome das pessoas que renderam. Os indonésios prendem essas pessoas, viu três mulheres serem violadas. O Batalhão 310, matou muita gente. O Batalhão 123 era bom.
Trabalhava como funcionário público, e também DPR (deputado) loal.
Participou na operação no mato, de nome ‘risco’ (kikis /indonésio) em 1981. Como conseguiu sair, andou e seguido pelos indonésios. Problemas para as Falintil.
Como os indonésios mataram um grande grupo após a rendição (depois Chico Lopes foi visitá-los).
Obrigados a festejar porque disseram que Xanana Gusmão tinha morrido.
Em 1983: trabalhou com o enfermeiro Vitor em Manatuto, início da rede clandestina com ele e David Alex. Como foi o seu encontro.
Ao ouvir a captura de Xanana Gusmão, pensa que tudo estava perdido. Esteve doente durante uma semana. Ouviram que Mau Hunu foi capturado, pararam as actividades.
Regresso a Lalubar. O Vitor e mais outyros foram capturados. Foram a casa sagrada, etc.
Em 1994 reinício das actividades. Contacto com Sabika, Lu Olo, encontro e recepção na ceremónia tradicional. Os filhos também ajudam.
Encontro com Taur Matan Ruak, Tiger Kablaki, Riak Leman, Falur, etc.
Saiu segundo vice da zona.
Em 1998: foi obrigado a fugir para o mato.
Em 1999: como CNRT inicia ali suas actividades.
Depois das votações: vai para o mato. As milícias queimam 700.
Como experimenta organizar ajuda para a população depois da destruição.;
[Tétum: Tama tropa 1957. Adere ba UDT tempu partidu nian.
25 / 04: oinsa relasaun Timor oan ho Portugues sira iha militar.
La partisipa iha campanha; visita kolega iha Dili tempu neba, tuir enkontru UDT nian.
Fila ba laklubar tempu golpe nian. Oinsa prepara atu hasoru Fretilin, oinas situasaun ema Laclo nian, etc. iha tempu neba. Oinsa hasoru no simu ema Fretilin nebe mai husi Turiscai.
Fretiin investiga nia iha Manatuto.
Rona radio husi Kupang iha kadiea nia laran. Rona invasaun tama Dili, Los Palos.
Situasaun kadeia nian. Lori nia ba foho, dadur fali.
Halai fali, koa linha telefone. Oinsa halai, subar.
Bapak tama Manatuto; ba rende ho grupu ida.
Situsaun iha vila: tempu ne’e Bapak ladun estraga. Hafoin fulan haat, lori fali ba Laklubar, servisu hakerek naran ema nebe rende. Bapak dadur ema sira ne’e, haree violasaun ba feto nain tolu. Batalyon 310, nebe oho ema barak. Batalyon 123 diak.
Servisu funsionariu publiku, nomos ba DPR lokal.
Tama operasaun ai-tanan (bolu ‘kikis’) iha 1981. Oinsa sai, lao, Bapak tuir. Susar ba Falintil sira.
Oinsa Bapak oho grupu boot ida hafoin rende (nomos hafoin Chico Lopes ba visita).
Obriga festa tanba dehan Xanana Gusmao mate tiha.
1983: servisu ho enfermeiro Vitor iha Manatuto, hahu clandestinidade ho nia no David Alex. Oinsa hasoru nia.
Rona kaer Xanana Gusmao, sinte bele lakon. Moras semana ida. Rona kaer Mau Hunu, para servisu.
Fila ba Lalubar. Ema kaer Vitor no sira seluk tan. Ba uma lulik, etc.
1994 hahu servisu fali. Kontaktu ho Sabika, Lu Olo, hasoru, oinsa simu ho ceremonia tradisional. Oan mos ajuda.
Enkontru ho Taur Matan Ruak, Tiger Kablaki, Riak Leman, Falur, etc..
Sai segundu Visi Zona.
1998:obriga halai ba ai-laran.
1999: oinsa CNRT hahu iha neba.
Hafoin votasaun: sai ba ai-laran. Milisia sunu uma 700.
Oinsa koko organisa ajuda ba populasaun hafoin destruksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.038
Audio
Pasta: 08023.084Título: Entrevista a Bai-Meta no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou, e guardador de búfalos. Com os partidos filiou-se na Fretilin.
No contra-golpe ajudou a Fretilin a encontrar e prender adeptos da UDT. Trabalhava no apoio logístico.
Na invasão fugiu para Luka, feito comandante de secção. Rendeu-se em 1979 após esclarecimento de Sahe.
Entrou para Hnsip na vila, estabeleceu contactos com Lu Olo. No mato foram entregues a muitos espingardas sem condições para enganar os indonésios.
Em 1983: o levantamento de Krarás, ele caçava em Bibileo; no regresso teve que fugir. Encontrou o Mau Kalu, andaran juntos.
A emboscada em Kribas em 1984. Levou Xanana para ficar ema sua terra Luka (Viqueque).
Na embscada em Lalerek Mutin, ele ficou ferido no tiroteio. Foi com Xanana até Builó (Ossu).
Em 1984 recebeu rádio racal do exterior. Como era usado, ele dava segurança.
O bombardeamento do inimigo; foi de novo a Matebian (Kelikai).
O barco que devia transportar munições a Los Palos – não chegou de fazer, porque…
Procurando bateria para a rádio racal. Como obtiveram, foi levada de Díli.
A emboscada em Luka; o indonésio e o TBO (civis que seguem a tropa para levar coisas) que morreram, um avião (será helicóptero) foi buscar os mortos.
Em 1986 separou-se de Xanana. De regresso a Luka foi ficar em casa e estabelece ligação.
Em 1987 assalto a Viqueque, queimaram casas, tiraram coisas, matando a tiro a população.
Em 1988 foi ao encontro em Haibua; dava segurança, mas dois colegas atiraram sobre ele. Foi esconder-se num abrigo durante um ano.
Foi investigado, depois Proboso (será Prabow) levou-o ao mato à procura de Xanana; batia-o e dava-lhe pontapés.
A Cruz Vermelha fez pressão sobre TNI (exército indonésio) para que ele seja visto pelo médico.
Fazendo esclarecimentos nas escolas; o Bisp Belo interveio para o esclareciemtno.
Como encontrou um jornalista que lhe fez perguntas.
Perído das votações, entrada da força intervenção.
Pedido ao governo para olhar por ele.;
[Tétum: La escola, hein karau. Tempu partidu tama Fretilin.
Kontra-Golpe ajuda hatudu ema UDT ba forsa Fretilin nian atu dadur. Servisu logistika.
Invasaun halai ba Luka, sai Comandante Seksaun. Rende 1979 ho esclaresimentu husi Sahe.
Tama hansip iha vila, kontaktu ho Lu Olo. Oinsa ai-laran entrega kilat aat ba sira atu bele bosok Indonesia sira.
1983: Levantamentu Kraras, nia caça iha Bibileu; fila, tenki halai. Hetan Mau Kalu, lao hamutuk.
Emboscada iha Kribas 1984. Lori Xanana atu hela iha ninia rai iha Luka.
Embscada iha Lalerek Mutin, nia tiru kanek. Ba ho Xanana to’o Builo.
1984 simu aparelho komunikasaun husi liur. Oinsa sira usa, nia fo seguransa.
Bombardeamentu husi enemigu; tenki ba Matebian fali.
Ro nebe atu lori munisoens to’o Los Palos – ikus la konsege, tanba sa.
Buka bateria ba radio komunikasaun ne’e. Oinsa hetan, lori husi Dili.
Emboscada iha Luka; bapak no TBO nebe mate, aviaun mai foti.
1986 fahe malu ho Xanana. Ba fali Luka halo ligasaun, tama uma.
1987 assaltu iha Viqueque, sunu uma, foti sasan, tiru mate populaasun.
1988 ba enkiontru iha Haibua; halo seguransa maibe kolega nain rua mak tiru ba nia. Tenki subar iha abrigu, tinan ida.
Investigasaun ba nia, depois Proboso lori nia ba ai-laran atu buka Xanana; baku no tebe nia.
Cruz Vermelha nia presaun atu TNI tenki lori nia ba konsulta.
Oinsa tenki halo esclaresimentu ba escaola oan sira; Bispu Belo halo intervensaun ba esclaresimentu ne’e.
Oinsa jornalista ida hetan, husu ba nia.
Tempu votasaun, forsa intervensaun tama.
Husu ba governu haree ba.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.084
Audio
Pasta: 08023.111Título: Entrevista a Padre Tavares no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1945 em Balibó. A mãe natural de Soibada, e o pai era catequista.
De 1957 a 1964 estudou em Dare, depois foi a Macau com o Padre Rafael, Chico Lopes, (entre outros).
Em 1967 foi continuar os estudos em Portugal (Leiria), ordenou-se sacerdote em 1971. Regressando a Timor-Leste, foi para Dare (Colégio S. Francisco Xavier).
Em Soibada, soube do golpe, e do contra-golpe. O povo sentiu-se abandonado, ele montava um cavalo.
Viu a criação dos partidos, o Bispo aconselhou os sacerdotes a serem neutrais.
No contra-golpe: as pessoas de Turiscai avançam sobre Soibada, aconteciam violências em todos os lados.
Soube da invasão. O Comité Central da Fretilin realizou um encontro em Soibada. Falavam da posição da igreja caso a Fretilin fosse comunista.
Retirada do local quando os indonésios avançavam.
Levava o vinho da missa, etc., e distribuía o vinho para poder conservar. Estava com o Padre Leoneto (açoriano).
Construíram uma capela para festa; a atitude de certos líderes para com as actividades da igreja (alguns líderes da Fretilin não viam com bons olhos os padres no mato realizarem suas actividades pastorais).
Em 1976 as forças indonésias avançaram de Laclubar. A população fugiu, alguns renderam-se. os indonésios queimaram casas.
Fez contactos com algumas vilas, para pedir vinho de missa. Por uma vez foi através do Xavier Amaral.
O salvo-conduto para poder viajar; ele ia celebrar missa em Same porque o Padre Mariano foi preso (pela Fretilin).
Encontrou-se com o Padre Mariano na prisão, e falaram. Soube que lhe batiam (chicoteadas). Prenderam-no porque acusaram de querer render-se.
alimentação: por um lado sem dificuldades, por outra muita dificuldadde. Preparação de medicamentos, etc.
Laline: encontro para a formação política: surgem acusações contra a igreja. Encontro Xavier Amaral que fazia trabalhos de prisoneiro.
Aniquilamento, bombardeamento. Padre Leoneto nunca se escondeu.
Certo dia estava a tomar banho e foram bombardeados. Escondeu-se na água, não aguentou, começou às gargalhadas; uma velha zangou-se com ele pensando que estava a gozar.
Soube da morte ddo Nicolau Lobato. Muita população rendeu.
Comentários sobre a posição do Nicolau Lobato.
Como os ‘partisan’ (será forças não-asscociadas; palavra indonésia) capturaram muita gente com apoio de halicóptero indonésio.
Estrattégia para que o Padre renda primeiro, depois prepara-se o terreno para a população.
Como foi sua rendição, em Natar-Bora, no campo de concentração. Encontrou-se com César Mau Laka, depois soube que foi morto.
Sofrimento, muita fome, muitas mortes.
Foi a Baucau de helicóptero, depois foi a Díli, encontra-se com D. Martinho. Encontra-se com os pais.
D. Martinho enviou-o para a missão de Soibada. Ficando até 1984. os indonésios pediram-lhe para uma carta pedindo a rendição das pessoas.
Em 1984 foi para Suai.
Os Padre que trabalhvam afincadamente para a resistência. Esteve presente na visita do Papa.
Tradução dos textos litúrgicos para tétum; os indonésios manifestaram o seu desagrado.
O papel da Madre Margarida com a juventude.
Votações de 1999 em Maliana, situação conflituosa, fugiu para Kupang, mudou de nome. Foi até Flores, e regressou.;
[Tétum: Moris iha 1945 iha Balibo. Mae husi Soibada, pai katekista.
1957-1964 estuda iha Dare, depois ba Macau ho Padre Rafael, Chico Lopes.
1967 estuda iha Portugal, sai padre 1971. Fila mai Timor Leste, ba Dare.
Iha Soibada, rona kona ba Golpe, Kontra-Golpe. Povo abandonadu, nia sai kuda.
Oinsa haree partidus hahu, Bispo hatete tenki neutral.
Kontra-golpe: oinsa ema turiscai avansa ba Soibada, violensia nebe akontese.
Rona Invasaun. Comite Central Fretilin halao enkontru ida iha Soibada. Debate kona ba Igreja nia posisaun karik Fretilin komunista.
Oinsa retirada husi neba waihira Indonesia sir avansa.
Lori tua missa, etc.; oinsa fahe atu bele rai. Hamutuk ho Padre Lenoeto.
Halo kapela, festa; aktitiud lideransa sira ba aktividades Igreja nian.
1976 Forsa Indeonsia sira avansa husi Laclubar. Populasaun halai, balu rende. Indonesia sira sunu ema.
Contaktu ho vila nebe iha, exemplu atu bele hetan tua ba missa. Dala ida husi Xavier Amaral.
Oinsa surat dalan atu bele lao; nia ba atu halo Missa iha Same tanba Padre Mariano dadur tiha ona.
Hasoru ho Padre Mariano iha dadur, no kolia. Rona baku nia. Dadur tanba akusasaun hakarak rende.
Hahan: parete la susar, parte susar. Sistema ai-moruk, etc.
Laline: enkontru formasaun politiku iha neba: parte nebe akusa fali ba Igreja. Hetan Xavier Amaral nebe halo servisu dadur nian.
Anikilamentu, bombardeamentu. Padre Leoneto nunca subar.
Loron ida hariis wainhira bombadeamentu. Subar iha be, la aguenta, hahu hamnasa; ferik ida hirus nia tanba hanoin goza.
Rona Nicolau Lobatu mate. Populasaun barak mak rende.
Komentariu knoa ba Nicolau Lobatu ninia posisaun.
Oinsa partisan kaer ema barak ho helikopteru Indoensia nian.
Estrategia oinsa Padre bele rende primeiru, depois populasaun: prepara terreno.
Oinsa nia rende, ba natarbora, iha campo de konsentrasaun. Hetan Cesar Mau Laka, rona oho.
Terus, hahan la iha, mate barak.
Oinsa ba Baucau ho helikopteru, ba fali Dili, hasoru ho Dom martinho. Hetan aman inan fali.
Dom Martinho haruka fali ba Soibada. Hela to’o 1984. Bapak husu nia hakerek karta atu husu ema rende.
1984 ba Suai.
Padre sira nebe servisu makaas ba resistensia. Assiste visita Ampapa.
Raduksaun liturgico ba Tetum, Indonesia sira la gosta.
Papel Madre Margarida nian ho juventude.
Votasaun 1999 iha Maliana, perigu nebe hetan, oinsa halai ba Kupang, troka naran. Ba to’o Flores, mai fali.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.111
Audio
Pasta: 07361.002.007Título: Artistas no jardim da casa/atelier do escultor ChissanoAssunto: Visita de artistas à casa/atelier do escultor Chissano. Da esquerda para a direita: o escultor Oblino Magaia, escultor Chissano, ... e Malangatana.Inscrições: Oblino, Chissano, Malangatana Casa do ChissanoFundo: DMT - Documentos MalangatanaTipo Documental: Fotografias Página(s): 1
07361.002.007
Fotografias