Pasta: 08023.089Título: Entrevista a Julio dos Santos e António do Carmo no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Julio dos Santos:
Chefe da Aldeia de Mehara, iniciou a rede clandestina em 1977. Utilizando crianças.
Resonsável pela segurança Xanana quando lá esteve.
Xanana Gusmão fez contactos com o Adjunto Orlando, indo antes para a casa do liurai Miguel.
Como D. Martinho encontrou-se ali com Xanana.
Os indonésios queriam ir à casa do liurai Miguel, mas ele disse-lhes que era uma questão familiar.
Xanana Gusmão deu caixa, etc. a D. Martinho: falando sobre o que sabe nesse encontro.
Recebe informações sobre o levantamento de 1983. os homens fugiram de novo, só as mulheres é que foram detidas.
Fugiu para o mato durante um ano, depois foi capturado, investiga aat liu, oinsa baku, Hansip sira, etc.
Entrou de novo a Ti Alfa (não sei o que é Ti Alfa) em 1984, como Comandante; desconfiaram dele, e expulsaram-no.
Coisas que enviou para o mato.
Em 1999: fuga outra vez para o mato.
António do Carmo:
Nascido em Com, em 1959. Estudou em Lahane. Fez parte da UNETIM.
Fundou a OPJT em 1974.
Na invasão fudiu para o mato. Viu elementos da UDT e Apodeti serem detidos..
Regressa a vila em 1976 por ser detido. Os indonésios a princípio mostravam-se generosos distribuindo roupas, etc., depois mostraram atitudes incorrectas. Fazendo ligação.
No tempo do levantament em 1983, todos os homens fugiram, as mulheres foram detidas pelos indonésios, castigadas, etc. Viu porque estava presente. Torturadas com mordidelas de cobras, outras foram mortas.
Em 1985 foi detido o velho Mateus, cortaram-lhe as mãos e os pés, puseram num saco (de linhagem), e queimaram o Gaspar, e mais quatro pessoas.;
[Tétum: Julio dos Santos:
Chefe Aldeia Mehara, hahu clandestinidade 1977. Usa labarik sira.
Resonsavel seguransa wainhira Xanana Gusmao iha neba.
Xanana Gusmao kontaktu liu Adjunto Orlando, antes ba Liurai Miguelnia uma.
Oinsa Dom Martinho hasoru ho Xanana iha neba.
Bapak hakarak ba Liurai Miguel nia uma, maibe dehan ne’e ‘problema uma laran.
Xanana Gusmao fo caixa etc. Ba Dom Martinho: kolia ninia konhesimentu ba enkontru ne’e.
Simu informasaun ba levantamentu iha 1983. Mane sira halai fali, kaer feto sira.
Halai ai-laran tinan ida, depois kaer fali nia, investiga aat liu, oinsa baku, Hansip sira, etc.
Tama fali Ti Alfa 1984, hanesan Comandante; ema deskonfia nia, hasai fali.
Sasan nebe haruka ba ai-laran.
1999: halai fali ba ai-laran.
António do Carmo:
Moris iha Com, 1959. Escola Lahane. Tama UNATIM.
Harii OPJT iha 1974.
Invasau halai ai-laran. Haree ema kaer ema UDT o Apodeti…
Fila vila 1976 tanba kaer. Primeiru Indonesia diak, fahe roupa etc., depois ahahlok aat. Halo ligasaun.
Tempu levantamentu 1983, mane hotu halai, feto kaer husi Indoensia, kastigu, etc. Haree, tanba nia mesak neba. Tortura halo ho samea, oho balu.
1985 kaer katuas Mateus, tesi liman ain, tama karol nia laran, no sunu Gaspar, ema nain haat.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.089
Audio
Pasta: 08023.025Título: Entrevista a Madalena Soares no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. De Bazar-Tete, Liquiçá.
Já estava no mato quando se deu o golpe da UDT nian. Foi delegada da OPMT em Marlolo, transferiu-se para Fahi-Lebu até a Base ser destruída em 1978.
Resistiu juntamente com a companhia Rusa Fuik, e com a colega Margarida.
Evacuou para Kailaku. Falta de alimentos e outras coisas. Foi até Koto-Lau.
Em 1979 o comandante morreu, os 12 foram para ponta leste. Quanto a alimentos e outros havia diferença com a com oeste. Encontra-se com Xanana Gusmão em Santo Antonio. Cerca de 50 foram para ponta leste, só 12 pessoas é que regressaram, as outras ficaram.
Assalto em Remexio onde ele perdeu tudo o que tinha, roupa, etc.
Grande emoção quando se ensontrou com Xanana na reorganização em Mamelau.
Doente em Mamelau, escondida em buracos de uma rocha; os macacos é que lhe faziam companhia, a brincar. Lá esteve um mês.
Depois de recomposta foi levada para o acampamento Tua Tem, em Hatu Udu.
Encontra Konis Santana para receber orientações para regressar a vila e fortificar a caixa. Na vila ficou em casa de um Hansip. Como organizar, finge ser capturada.
Foi capturada pelo Batalhão 613, inquirida, torturada. Teve que prometer trabalhar para o inimigo.
Mantém contacto com Mau Hunu, Bukar, Bidoli Mau e Sole-Sole.
Regressa ao mato em 1999.
Como Bidoli-Mau morre em Ataúro.;
[Tétum: La ba escola. Husi Bazartete, Liquica.
Iha ai-laran tiha ona wainhira Golpe UDT nian. Said delegada OPMT iha Marlolo, muda ba Fahi-Lebu to’o Base rahun 1978.
Resiste hamutuk ho cmopanhia Rusa Fuik, ho kolega feto naran Margarida.
Evakua ba kailaku. Hahan, etc. susar. Mai to’o Koto-Lau.
1979 comandante mate, sira nain 12 ba Lorosa’e. hahan,etc., diferensa ho Loromonu. Hasoru Xanana Gusmao iha Santo Antonio. Ema nain 50 resin ba Lorosa’e, nain 12 deit mak mai fali, sira seluk hela.
Assaltu iha Remexio iha nebe nia lakon buat hotu, roupa, etc.
Oinsa emosaun wainhira hasoru Xanana ba reorganisasaun iha Mamelau.
Moras iha Mamelau, subar iha fatuk kuak; leki raek mak mai hasoru nia, halimar. Fulan ida iha neba.
Diak ona lori fali ba akampamentu Tua Ten iha Hatu Udu.
Ba hasoru Konis Santan atu simu orientasaun oinas tun ba vila atu hametin caixa. Tun, hela iha Hansip ida nia uma. Oinsa organisa, finge kaptura ne’e.
Batalhaun 613 kaptura, inkeritu, tortura. Tenki jura servisu ho enemigu.
Halao ligasaun ho Mau Hunu no Bukar no Bidoli Mau no Sole-Sole.
Fila ba ai-laran 1999.
Oinsa Bidoli-Mau mate iha Atauro.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.025
Audio
Pasta: 08023.120Título: Entrevista a Abel Lari Sina no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Filho único. Com a revolta de 1943 – 1955, a administração portuguesa retirou a família do lugar de Atelari (Baguia), indo ficar em Bucoli (Baucau). O pai foi castigado em Díli, o tio fugiu para Ataúro.
Estudos. Foi professor (magistério primário) de 1968 a 1971, mas também foi tropa do exército português.
Em 1974: estava no Hotel Resende, encontrou-se com José Ramos Horta e Alkatiri. 25-04, lnão tinha receio.
Não acompanhou a proclamação da ASDT; não foi fundador. Na transformação da ASDT para Fretilin, ele ficou com o programa de educação, estava em ensinar em Bidau, (Díli).
No golpe: estava em Same em campanha. A UDT controla a situação, ele fugiu. Foi de motorizasa até Maubisse, Aileu, e escondeu-se no quarto da companhia.
Rogério Lobato procurou encontrar-se Xavier Amaral em Turiscai.
Como foi tomada a companhia de Aileu.
Foi a Díli, trablhando no salvo-conduto.
Início das Falintil, aparecimento das milícias da Fretilin.
Na invasão: ouvem-se tiroteios de Liquiçá, escondeu-se quando os pára-quedistas desceram. Em casa com a mulher do Nicolau Lobato e mais alguns.
Fugiu no dia 08-Dez. até Dare.
Organiza as tropas. Torna-se adjunto.
Reestruturação em Soibada.
Prepara a população, preparação de alimentos, esquipas de trabalho, de medicamentos, etc.
Sobre a prisão de Xavier Amaral. Aconselham a população a render-se.
Assalto indonésio a Uaimori, fecham o caminho de retirada aos indonésios, muitos mortos; quatro capturados. O carácter de Sahe. Os presos eram bem tratados. Dependiam dele os planos da rede clandestina.
Mudança (de guerra de posição) para guerra da guerilha.
Mensagem do Presidente Moçambicano quando Xavier Amaral foi preso.;
[Tétum: Umico filho. Ho revolta 1943 – 1955, Portugal hasai familia husi sira nia fatin iha Atulari, hela fali iha Bucoli. Aman castigo iha Dili, tiu halai ba Atauro.
Escola. Sai profesor 1968 to’o 1971, maibe hola mos parte iha tropa.
1974: iha Hotel Resende, hasoru ho Jose Ramos Horta no Alkatiri. 25 / 04, la tauk ona.
La tuir proklamasaun ba ASDT; la’os fundador. Muda ba Fretilin, ho programa edukasaun, nia profesor iha Bidau.
Golpe: nia iha Same ba campanha. UDT kotrola, nia halai. Liu motor to’o Maubisse, Aileu, no subar iha companhia nia kuartu.
Rogerio Lobato koko hetan Xavier Amaral iha Turiscai.
Oinsa toma companhia iha Aileu,.
Ba Dili, servisu salva condukta.
Falintil hahu, mosu milisia Fretilin nian.
Invasaun: rona tiroteos husi Liquica, subar wainhira paracaidistas tun. Iha uma ho Nicolau Lobato nia feen no sira seluk tan.
Halai sai 08 / 12 to’o Dare.
Organisa fali tropas. Sai adjunto.
Restrukturasaun iha Soibada.
Prepara populasaun, oinsa halo hahan, ekipas trabalho, ai-moruk, etc.
Oinsa Xavier Amaral dadur.Decisaun populasaun atu ba rende.
Assalta Wai Mori, taka dalan ba Indonesio sira, barak mak mate;kaer haat. Karakter Sahe nian. Tratamentu ba dadur sira. Planeamentu ba klandestinidade husi nia.
Muda ba funu guerilha.
Mensagem husi Presidente Mozambique wainhira Xavier Amaral dadur.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.120
Audio
Pasta: 08023.099Título: Entrevista a Laurindo Lourdes da Costa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1968. no golpe estava em Los Palos. Na invasão fudiu para o mato com os pais. O pai pegava em armas, antes de render o pai explicou porque a guerra separava as pessoas.
O pai capturado no ano de 1980.
Estudou até 4ª classe em Balide.
Estava a par do movimento no Externato de São José, pessoas que coordenavam como José Manuel, etc.
Depois de 12 de Novembro saiu de Timor. Recebeu alguns documentos para guardar. Plano para ir para o exterior.
Pessoas que ajudam Xanana Gusmão nos abrigos.
Pressão, saiu através de Kupang.
Foi a Surabaya. Chegou a Jakarta, aí estudou.
Ficou desmoralizado com a detenção de Xanana Gusmão.
Combinação para fazer guerilha urbana em 1996. Ficou em Semarang, contacta Kirsty Sword, os familiares da Astrália enviam-lhe dinheiro.
Um estrangeiro de nome Jeffrey esteve durante um mês a ensinar-lhes a fazer a bomba, entre outras coisas. Como arranjavam materiais, e algumas técnicas para afabricaçao de bombas.
Xanana diz que é preciso enviar essas bombas a Timor, entregar directamente às Falintil.
A localidade de fabricação das bombas era conhecida apenas por três pessoas.
Mas houve um erra e os materiais explodiram. Todos fugiram e esconderam-se.
Regressa a Timor em 1999, como foi a situação.;
[Tétum: Moris 1968. Tempu partidu sira, golpe, nia iha Los Palos. Invasaun halai ba ai-laran ho inan aman sira. Aman kaer kilat, molok atu rende aman explika oinsa funu fahe malu hanesan ne’e.
Ema kaptura aman iha 1980 nia laran.
Nia escola, to’o 4a klasse iha Balide.
Movimentu externato São José hatene hotu, ema nebe koordena hanesan Jose Manuel, etc.
Hafion 12 Novembru sai husi Timor. Dala ruma dokumentu balu ema fo mai nia atu rai. Planu atu ba liur.
Oinsa parte ema enbe ajuda Xanana Gusmao nia abrigo.
Presaun, sai liu Kupang.
Ba Surabaya. To’o Jakarta, hetan estudu.
Kaer Xanana Gusmao oins desmoraliza.
Oinsa kombina halo guerilha urbana iha 1996. hetan ftain iha Semarang, kontaktu ho Kirsty Sword, maluk husi Asutralia haruka osan.
Malae ida Jeffrey mai fo treinu fulan ida oinsa halo bomba, no buat seluk tan. Oinsa hetan material, balu kona ba teknika halo bomba.
Xanana manda tenki haruka bomba ne’e hotu ba Timor, fo ba Falintil sira deit.
Fatin halo bomba sira nain tolu deit mak hatene.
Maibe sala, material bomba ne’e nakferak. Hotu tenki halai sai, subar fali.
Mai fali Timor 1999 deit, oinsa hetan situasaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.099
Audio
Pasta: 08023.024Título: Entrevista a Jacinta da Costa Alves no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em 1963, ao todo são 12 irmãos. Os pais são agricultores.
Em 1975 no contra-golpe fugiu para as montanhas, viu queimarem a casa, etc. Esteve no mato até 1979. Era activista na Base.
Morrem pessoas, não há comida. Concentração em Lisadila. Assalto em 1978, a família desceu e foi capturada. Ao saber ficou transtornada. Também foi capturada e levada para a vila até 1979.
A princípio na vila não sabia bahasa indonésio, não foi estduar. Depois tornou-se catequista e foi ensinar.
Tornou-se responsável dos jovens em Liquiçá em 1992 até 1999. os militares eram o terror para as pessoas presas.
Contacto com Tu Loda.
Criação de CNRT, como reestruturar. Faz parte do grupo dos Direitos Humanos.
Em 1999 são criadas as milícias, provocações. Em 5-4-1999 é apedrejada a casa do Egídio. O Padre consegue resolver o incidente.
Como o Padre ou o catequista veio informar as acções das nilícias em Maubara. Chegada de ‘Besi Merah Putih’, ocupam Liquiçá, as pessoas refugian-se na Igreja, as milícias cercam-nas. Como era o jogo e debates naquele período.
Eurico Guterres chega de Dili. Como se processa a negociação.
Como ouviram os ataques. Juntamente com o Padre. O que lhes disse o Dandim (estrutura militar).
Foi a Igreja, vêm sangue e destruição. Foram esconder-se na casa das Madres, até o Bispo os levar para Díli.
Feitura de cédulas para a votação popular. Do inimigo vinham ameaças depois das votações.;
[Tétum: Moris 1963, maun aliin hamutuk 12. Inan aman agrikultor.
1975 Kontra-Golpe halai ba foho, haree ema sunu uma, etc. Hela ai-laran to’o 1979. Iha Base sai aktivista.
Ema mate, hahan laiha. Konsentra iha Lisadila. Assalta 1978, familia tun ema kaer fali. Rona atu estraga. Nia rasik ema kaer lori to’o vila 1979 deit.
Fofoun iha vila la hatene Bahasa Indonesia, la ba escola. Depois ba sai katekista no hanorin.
Sai responsavel jovem sira iha Liquica 1992 to’o 1999. Militar ninia teror, ema nebe kaer.
Kontaktu ho TuLoda.
CNRT mosu, oinsa restruktura. Tama fali Diereitus Humanus nian.
1999 milisia moris ona, provokasaun. 5 / 4 / 1999 sira tuda Egidio nia uma. Padre konsege resolve.
Oinsa Padre ka katekista mai fo hatene kona ba milisia iha Maubara. Besi Merah Putih mai, okupa Liquica, ema halai to’o Igreja, milisia halehu. Oinsa jogo, debate tempu neba.
Eurico Guterres mai husi Dili. Oinsa jogada negosiasaun.
Ionsa rona atake. Nia hamutuk ho Padre. Oinsa Dandim kolia ba sira.
Ba Igreja, hetan raan no rahun deit. Subar fali iha Madre nia fatin, to’o Ambispu lori fali sira ba Dili.
Halo sedula ba povo hodi tuir votasaun. Teror husi enemigu hafoin votasaun ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.024
Audio
Pasta: 08023.034Título: Entrevista a Samba Sembilan no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Liquiçá, não estudou; guardava búfalos enquanto jovem.
No golpe: foi à montanha, nada assistiu. Recebeu uma espingarda no contra-golpe; Diogo Moniz deu-lhe instruções.
Na invasão: resistiu em Tasi Tolu, separou-se da família. Esteve na linha de fogo de 1975 a 1979.
Como foi a operação de aniquilamento, o povo rende à pressa.
Desenvolvendo infiltração em Dili.
Depois do contacto com Xanana Gusmão desenvolve de novo a resistência, 80 elementos foram para Ponta Leste, 50 ficaram (em Díli).
Conferencia de reestruturação da resistênsia em 1981; problemas surgidos em estabelecer contactos com forças do Centro Sul.
Eleito comandante de Secção em 1982.
Desvia a atenção do inimigo para outro lugar enquanto assaltam Krarás em 1983; e também no levantament de Dare, Ainaro em 1982.
Conflito entre os responsáveis quando foi feita a reestruturação (1984?); dando um croqui ao Oligari, que deu rendimento ao tempo.
A relação mulher-homem no mato, a mulher grávida esconde-se.
Como se recebe o nome em código, quando mataram 9 pessoas em 1982 no assalto a Natarbora.
Sabendo-se da morte de Konis Santana, através da rádio. Estabelece comunicação no mato.
Torna-se 2º comandante da Região de Same; lnão quis, mas Xanana Gusmão obrigou-o através de uma carta.
Relação com Mau Hunu, Mau Hodu.
O processo de acantonamento em depois das votações. Como se inicia a FDTL.;
[Tétum: Moris iha Liquica, la ba escola.. Hein karau wainhira jobem.
Golpe: ba foho, la assiste. Simu kilat depois kontra-golpe; Deoho Moniz fo instruksaun.
Invasaun: resiste iha Tai Tolu, fahe malu ho famiila. Hela iha linha de fogo 1975 to’o 1979.
Oinsa operasaun anikilamentu, povo rende lalais.
Halo infiltrasaun ba Dili.
Oinsa hetan kontaktu ho Xanana Gusmao tempu halo fali resistensia, elementus nain 80 sai ba Ponta Leste, 50 hela.
Oinsa conferensia restrukturasaun resistensia iha 1981; oinsa susar halo kontaktu ho forsa Centro-Sul.
Sai Comandante Seksaun 1982.
Distrai enemigu iha fatin seluk ba assaltu Kraras iha 1983; nomos ba levantamentu Dare Ainaro iha 1982.
Konfliktu entre boot sira wainhira halo fali restrukturasaun (1984?); oinsa nia fo krokil ba Oligari, nebe rende fali tempu neba.
Relasaun feto-mane iha ai-laran, feto subar wainhira isin rua.
Oinsa simu naran kodigu, awinhira oho nain 9 iha 1982 iha assaltu ida iha Natarbora.
Rona Konis Santana mate, liu radio. Forma komunikasaun iha ai-laran.
Sai sedgundu Comandante Reiaun nian iha Same; lakohi, maibe Xanana Guamsao obriga liu surat ida.
Relasaun ho Mau Hunu, Mau Hudu.
Processu Acantonamentu iha Aileu hafoin votasaun. Oinsa FDTL hahu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.034
Audio
Pasta: 08023.144Título: Entrevista a Milena Pires no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De barco, saiu de Timor para a Austrália em 1975, ainda pequena.
Fala das dificuldades da comunidade timorenses em se integrar na sociedade australiana
Estudou até Universidade. Aproveita ocasiões de espectáculos públicos para falar de Timor e sua cultura.
Participa em actividades da UDT em Sydney.
Casada, acompanhou o marido, Zacarias, até Bruxelas. Participa no encontro da Comissão dos Direitos Humanos.
O massacre de Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991, motiva os refugiados a participarem activamente na Luta.
Refere a importância do trabalho da Frente Diplomática e o lobby que foi criado para a atribuição do Prémio Nobel a Ramos-Horta, e D. Ximenes Belo.
Ajudas das ONG’s.
Sustenta que a ajuda de Portugal foi essencial para a causa de Timor-Leste.
Foi trabalhar para o CIIR (Instituto Católico das Relações Internacionais) em Londres. Através deste serviço consegue visitar Timor em 1998.
Esteve como observadora na processo eleitoral de 1999; não pode votar por estar na missão de observadora.;
[Tétum: Sai husi Timor ba Australia 1975 sei kiik. Sai ho ro.
Susar ba komunidade Timor nian atu integra fali iha sosiedade Australia nian. Labarik ladun susar.
Inan aman hanorin oan sira kona ba sira nia origen.
Iha escola, to’o Universidade. Halo apresentasaun cultural iha festa cultural internasional, hato’o kona ba Timor, aproveita. Reaksaun husi Indonesia sira iha neba; balu la gosta, balu hanoin fali. Aktividade sira seluk kona ba Timor.
Aktividades UDT nian iha Sydney, hola parte. Tuir kursu Ramos Horta nian kona ba diplomasia.
Kaben, tuir lain Zacarias to’o Bruxelas. Tuir enkontru iha Komisaun Direitus Humanus, etc. Oinsa halo lobi, presaun, campanha iha neba.
Impaktu 12 Novembru, fo motivasaun tan ba refugiadus sira nia partisipasaun.
Importansia Frente Diplomatika nia servisu. Hakbesik ba Uniaun Europeia. Lobi nebe halo atu bele hetan Premio Nobel ba Timor. Impaktu Premio Nobel nian.
Ramos Horta, Ambispu Belo bele kolia tan
Oinsa NGO / ONG sira fo ajuda. Mecanismo atu tama debate internasional sira, hanesan iha Nasoens Unidas, koko halo influensia.
Ajuda nebe Portugal mos fo, esensial, boot ida.
Tama fali servisu ho CIIR (Institutu Katoliku ba Relasaun Internasional) iha Londres. Liu servisu ne’e konsege visita Timor iha 1998, hasoru ho ema balun.
1999: frustrasaun, labele hakilar wainhira masacre Igreja Liquica tanba estrategia diplomasia atu hetan akordu 5 de Maiu.
Mai hanesan observador ba votasaun 1999, labele vota tanba misaun observador bele lakon kredibilidade hanesan ne’e.
Refleksaun ba rekonyeseimentu ba historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.144
Audio
Pasta: 08023.018Título: Entrevista a Domingas Santa Mouzinho no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. Com os partidos tornou-se delegada da Fretilin.
O marido e o irmão eram homens de armas. O inimigo entra em Suai, eles foram esconder-se no momte Taroman.
O marido ficou ferido em 1976, procurando medicamento para se curar.
Foi capturado em 1978. tirar-lhes todas as coisas, as mulhere eram violadas.
Não contente com as atitudes dos indonésios, desenvolve a rede clandestina, juntamente com Sesurai. Encontro com as Falintil que frequentam a sua casa, como o comandante Deker ali, organizando a festa de 1998.
A festa de – Ano Novo de 1999 – estavam pessoas de Bobonaro, Ainaro, Zumalai e Suai.
Foram perseguidos por Laksaur, desconfiam da ligação com as Falintil. Eles fugiram para o mato durante 5 meses.
De regresso a Suai. A Unamet e a Comissão de Solidariedade foram a Suai, dando coragem à população. A campanha de CNRT.
Votações; depois fugiram, e mais violências.
Como a TNI, a Polícia, as Milícias atacam a igreja, queimando, destruindo, matando. Vendo o Padre, a população morrerem dentro da igreja, e também dois homens que morreram no Kodim.
Como as milícias levaram a sua sobrinha à força.
Como foram levados para Atambua, reacção dasdmilícias quando souberam da entrada da INTERFET em Suai. Os Padres apanham o barco regressando a Díli.
Situação após o regresso, chegaram ao Estádio de Díli, grande emoção no reencontro com a família.
O que é que os colegas em Jakarta falam da sua sobrinha Juliana que foi levada pelas milícias.;
[Tétum: La ba escola. Tempu partidu sai delegada Fretilin nian.
Lain, maun kaer kilat. Enemigu tama Suai, sira ba subar iha foho Taromau.
Lain kanek iha 1976, buka ai-moruk atu kura.
Kaptura sira 1978. Ema hadau sira nia sasan hotu, viola feto sira.
La kontente ho Indonesia sira nia hahalok, halo klandestinidade fali,hamutuk ho sesurai. Enkontrus ho Falintil sira nebe halao iha ninia uma, hanesan Comandante Deker ba neba, organisa festa 1998.
Festa ne’e – tinan foun, ba 1999 – ema husi Bobonaro, Ainaro, Zumalai, Suai hotu mak ba.
Laksaur persege sira, deskonfia ligasaun ho Falintil. Sira halai ba ai-laran durante fulan 5.
Fila fali mai Suai. Unamet no Dewan Solidaritas ba Suai, fo barani ba populasaun. Campanha CNRT oinsa.
Votasaun; depois komesa halai fali, violensia tan.
Oinsa TNI, Polisia, Milisia ataka ba Igreja, sunu, estraga, oho. Haree Padre mate, ho populasaun iha Igreja nia laran, nomos mane nain rua nebe mate iha Kodim.
Oinsa milisia hadao ninia sobrinha
Oinsa ema lori sira ba Atambua, reaksaun milisia nian wainhira rona InterFET tama fali Suai. Padres sira sai ro fila ba Dili.
Situasaun wainhira mai fali, to’o Estadiu iha Dili, hasoru fali ho familia ho emosaun boot.
Oinsa kolega iha Jakarta kolia kona ba ninia sobrinha Juliana nebe milisia hadao.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.018
Audio
Pasta: 08023.093Título: Entrevista a Constâncio Pinto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1963, esteve no mato durante três anos.
Estudou em Díli, tirou 7ª classe (7º ano de escolaridade) no Externato São José; ensinou inglês e francês até 1990.
Em 1990 participou na rede clandestina no Órgão 8, como secretário, com Gregório Sadanha e José Mauel Fernandes.
Organiza a manifestação para a visita do Papa. A demonstração diante do Embaixador Americano, e também para o Cinquentanário da Diocese de Díli nian. Detido por SGI.
Organiza 12 Novembro com o Juvêncio.
Perseguiram-no, o Padre Maubere levou-o de carro para Atambua. Esteve em Jakarta 3 meses, saiu para o exterior, encontra-se com Ramos Horta.
Organização do Órgão 7, transformada para 8, trabalhando com António Aitahan Matak.
Criação do CNRM, o Padre Leão e outros garantem segurança.
Avelino Coelho e o responsável do CNRJT para a comissão executiva do comando de Xanana, Lere, David Alex; eles é que davam orientações.
Eleito Chefe Executivo aquando da visita do Papa, transportando estandartes para Tasi Tolu
Ligação com pessoas no Governo Indonésio que dão informação sobre a visita de Representatntes Estrangeiros para fazerem manifestação.
Ficaram frustrados quando souberam que os parlamentares portugueses não iam a Timor, então aproveitaram a morte do Sebastião para uma grande manifestação. Como decorreu.
Depois saiu para o exterior: em 1993 torna-se representante do grupo activista dos Estados Unidos, e ali estudou.
Teve um encontro com o Vice-Presidente de EUA, Al Gore, relatando o sofrimento de Timor.
Soube que Bill Clinton falou com Suharto no Japaun sobre Timor; Suharto ficou aborrecido.
Mostrando as filmagens da resistência em todos os sítios onde fazia campanha. Os assistentes manifestaram grande solidariedade.;
[Tétum: Moris 1963, ai-laran tinan tolu.
Escola Dili, 7a klasse iha Externato São José, hanorin ingles no frrances to’o 1990.
1990 partisipa iha klandestinidade iha Orgão 8 hanesan Sekretariu, ho Gregorio Sladanha no Jose Mauel Fernandes.
Organiza perparasaun ba manifestasaun visita Ampapa nian. Demonstrasaun embaisador Amerikanu nian, nomos Cinquentenario Diocese Dili nian. SGI kaer.
Organiza 12 Novembru ho Juvencio.
Buka tuir nia, Padre Maubere konsege lori nia sai ho kareta to’o Atambua. Jakrta fulan 3, sai ba liur, hasoru Ramos Horta.
Organisasaun Orgão 7, muda ba 8, servisu ho Antonio Ai tahan matak.
Processu harii CNRM, Padre Leão no sira seluk tan monta seguransa.
Avelino Coelho no CNRJT ninia responsavel komisaun executivo husi comando Xanana, Lere, David Alex; sira mak fo orientasaun.
Saihanesan Chefe Executivo bainhira Ampapa mai, lori spanduk ba Tasi Tolu
Ligasaun ho ema iha Governu Indonesia nia laran nebe fo informasaun kona ba visita Representatntes Estrangeiros atu bele halo demonstrasaun.
Frustrados wainhira visita Parlementu Portugues sei la mai, entaun aproveita Sebastiaun nia mate ba demonstrasaun boot. Oinsa halao.
Hafoin sai ba liur: 1993 sai aktivista representatne iha Estadus Unidus, konsege neba hanesan estudante.
Hasoru malu ho Vice-Presidente Amerika nian Al Gore, kolia kona ba terus Timor nina.
Rona Bill Clinton kolia ho Suharto iha Japaun kona ba Timor, Suharto sai chateadu.
Hatudu filmagem Timor nia resistensia iha fatin hotu-hotu atu bele halo kampanha. Emosaun povo neba nian.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.093
Audio
Pasta: 08023.091Título: Entrevista a Suria no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Como desceu da Base de Apoio de Matebian.
Fazia apenas horta, não estudou no tempo português. Era contra o imposto obrigado a pagar no tempo português.
Ouviu falar do dia 25-04; filiou-se na Fretilin. No golpe, fugiu. Fazia parte dos elementos da segurança das Falintil.
Os indonésios entraram em Bé-Asu (Vikeke); e deram tiros.
Base de Apoio: como mediam o arroz, preparavam a roupa, etc.
Cero e aniquilamento: como desceram de Matebian, bombardeamento de aviões, etc. separam-se das forças.
Na vila: viu os indonésios matarem pessoas; três mulheres foram violadas mesmo diante dele. Procurou dar informações às Falintil em 1979.
Inicia rede clandestina, através da caixa postal. Fazem parte da equipa 60 pessoas, incluindo alguns Hansip.
O Batalhão 4 foi à procura das Falintil, ele informou as Falintil sobre este plano. Como conseguiu ir ao mato levar estas informações.
Envia roupas, medicamentos para o mato: como é a participação dos enfermeiros na rede, etc.
Foi capturado em 1981; como foi descoberto. Torturado, chicoteado, etc.
Obteve guia de marcha e regressa a Uato-Lari.
Foi inquirido e levado para Baucau, Laga, indo de barco. Foi levado até Ataúro
Situação em Ataúro quanto a alimentação. Morreu, não há medicamentos, etc.
Em 1985: foi levado para Díli, castigado em Comarca (prisão). Foi solto em 1987.
Reinicia a rede clandestina em 1989; com o liurai Tasi em 1991 participa na manifestação de 12 de Novembro.
Pessoas que participam na sua caixa. Prova para que as pessoas de confiança possam entrar na caixa. Orientações de David Alex.
Em 1999: como os dokumentus, as cassette foram salvas, etc. os estafetas que foram utilizados na guerra, como Sukarno, etc.
Comentário sobre o desenvolvimento da rede clandestina até 1998.
Comentário sobre a reacção das milícias depois dos resultados de 1999.;
[Tétum: Oinsa tun husi Base Apoio Matebian.
Halo to’os deit, la ba escola iha tempu Portugues. Impostu nebe Portugues sira impoe, nia kontra.
Rona 25 / 04; nia tama Fretilin. Golpe, halai hotu. Tama seguransa Falintil nia.
Indonesia tama Biassu, tiru malu.
Base de Apoio: oinsa tetu fo’os, roupa, etc.
Enicirculamentu no Anikilamentu: oinsa tun husi Matebian, aviaun rega, etc. Fahe ho forsa sira.
Iha vila: haree indonesia sira oho ema; viola feto nain 3 iha ninia oin. Fo motivasaun buka fo hatene ba Falintil sira iha 1979.
Hahu klandestinidade, ho caixa postal. Establese grupu ho ema nain 60, ho Hansip sira mos.
Batalyon 4 lao buka Falintil sira, nia fo hatene. Onisa konsege ba ai-laran lori informasaun.
Haruka roupa, ai-moruk ba ai-laran: oinsa enfermeiru sira iha rede e’e, etc.
Kaer nia 1981; ionsa deskonbre nia. Torutura, baku, etc.
Fila ba Uatolari hoa guia de marcha.
Depois inkeritu tan, lori ba Baucau, Lga, tama ro. Lor to’o Atauro
Situasaun iha Atauro ho hahan. Oinsa mate, ai-moruk la iha, etc.
1985: lori fali ba Dili, kastigu iha Comarca. Sai 1987.
Hahu fali klandestinidade iha 1989; ho liurai Tasi iha 1991, tama ba protesta 12 Novembru.
Ema nebe hola parte iha ninia caixa. Oinsa prova ema diak atu bele tama caixa. Orientasaun husi David Alex.
1999: oinsa salva dokumentus, cassette, etc. Estafeta sira nebe usa iha funu nia laran, hanesan Sukarno, etc.
Komentariu kona ba desenvolvimentu clandestinidade to’o 1998.
Komentariu kona ba reaksaun milisia sira hafoin resultadu 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.091
Audio