Pasta: 06496.051Título: The Guardian, The Times, The Wall Street Journal, Boletim da TAPOL, Kompas Online, Agência France Press, Republika, Republika Online, Indonesia Daily News Online, Agência Reuter, The Sunday Business Post, Agência PIJAR, Surabaya Post, International Herald Tribune, The Mirror, The Daily Express, The Evening Telegraph, The Jakarta Post, The Independent, The Far Eastern Economic Review, The Observer, The Financial Times, Suara Pembaruan Daily, Media Indonesia OnlineAssunto: Ramos-Horta; Sukhoi; EUA; resistência armada; R. Cook; Grã-Bretanha; Prémio Nobel; paz; Indonésia; venda de armamento; Portugal; H. Kissinger; UE; Annan; Nações Unidas; guerrilha; armas; Direitos Humanos; M. Vanunu; Iniciativa Aerospacial Regional Norte-Americana; APEC; Noruega; aviões; M. Campbell; Arábia Saudita; Golfo; Partido Trabalhista; A. Sharman; França; ULTRF; SAMN; B. Katon; manifestações; violência; protestos; DSTP; Suharto; N-2310; N-2130; N-250; IPTN; AMRAI; A. Clwyd; D. Hurd; F-16; China; Casa Branca; grupo Lippo; Al Gore; J.Riad; Paquistão; Ucrânia; Kusmuk; A. Dhabi; Moscovo; French Mirage-2000; Sukhoi-27; Komnas HAM; GKN; BAe Hawk; Glover Web; A. Zelter; solidariedade; Clinton; E-IMET; C. Budiardjo; CDHNU; Alemanha; Alatas; Holanda; CN-235; S. Puteh; base aérea Gorda Serang; PPP; Yusuf Syarkir; A. Nasution; A. Darusman; Câmara dos Representantes; Habibie; Igreja; Irlanda; GKN; GEC; Rússia; G. Kartasasmita; Yeltsin; Ginandjar; Rianto; ODA; Suécia; ISP; Bofors; Thatcher; Guterres; PilgerData: 1997Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 98
06496.051
IMPRENSA
Pasta: 08023.030Título: Entrevista a Imaculada Pereira Moniz no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Bobonaro em 1974. Já crescida foi a Oecussi, onde entrou na escola.
Vendo a rede clandestina em Oecussi em 1984, aprendeu a implementar com Pedro da Costa Lelan. Fez parte do Conselho de Solidariedade dos Estudantes.
Como a política da Universidade entra no ‘Haburas’ (Desenvolvimento).
Tornou-se funcionária.
Com a Unamet implementou a campanha das votações em Oecussi.
Como foi a situação das votações; depois fugiu para as montanhas.
As milícias de Liquiçá “Besi Merah Putih” (ferro vermelho branco) foram a Oecussi em 12 autocarros. Viu elas receberem farda militar.
A 4 de Septembro de 1999 o pai desce do abrigo, foram buscar alimentos; as milícias queimaram a casa com o pai lá dentro.
Chegada de InterFET, o irmão desce para a vila, confirma-se que o pai morrera.;
[Tétum: Moris Bobonaro 1974. Boot ona ba Oecussi, escola neba.
Haree klandestinidade iha Oecussi iha 1984, aprende halao ho Pedro da Costa Lelan. Hola prte iha Dewan Solidaritas Mahasiswa.
Oinsa politika Universidade nian, tama ‘Haburas’.
Sai funsionario.
Unamet mai, hala’o campanha votasaun iha Oecussi.
Oinsa situasaun votasaun; depois halai ba foho.
Milisia Liquica nian Besi Merah Putih ba Oecussi ho Bus 12. Haree sira simu farda militar.
4 Septembru 1999 aman tun husi subar fatin iha foho, foti hahan; milisia sunu uma hamutuk ho aman.
InterFET tama, maun tun ba vila, konfirma aman mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.030
Audio
Pasta: 08023.083Título: Entrevista a António Soares no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Foi a Fou: nascido em 1945. Os pais são agricultores. O liurai obrigou a filiar-se na UDT quando se criaram os partidos.
Na invasão: fugiu para o mato, levando tudo.
Em 1979: rendeu por ordem. Foi um ano a Krarás.
Nada soube do levantamento de 1983.
Um mês depois do levantamento levava uma vida pacata, não tinha finformações sobre o assalto. A 07-09 os indonésios entraram e eles fugiram. O comandante Lafaek (Hansip) de avião convidava as pessoas a regressarem as suas casas; eles desceram a vila.
Entretanto os indonésios levavam as pessoas para serem mortas. Ele e mais 75 pessoas levadas para junto de uma ribeira. Disseram-lhes para rezar e a seguir atiraram sobre elas. Ele atirou-se antes ao chão e outras caíram mortas sobre ele.
Depois foi de novo ao mato. Seis meses depois regressou e passou a vida a viver de agricultura.
Votações: muita alegria.
As pessoas que atiraram sobre o grupo ainda lá estão, mas nada lhe fazem deixando viver sua vida.;
[Tétum: Ba Fou: moris mais ou menos 1945. Inan aman halo to’os. Liurai obriga tama UDT tempu partidu moris.
Invasaun: halai ba ai-laran, lori hotu.
1979: rende tanba orden. Tinan ida ba Draras.
La hatene kona ba levantamentu iha 1983.
Durante fulan ida hafoin levantamentu moris hanesan baibain, laiha informasaun kona ba assaltu. 07 / 09 Bapak tama, sira halai fali. Comanadante Lafaek (Hansip) ba ho aviaun atu bolu ema mai fali; sira tun fali.
Oinsa Bapak sira lori ema atu oho fali. Lori nia ho ema nain 75. Lori ba mota, haruka reza, la reza. Tiru fali: nia subar iha ema mate nia okos.
Oinsa sai fali ba ai-laran. Fulan neen tan tun fali, halo to’os deit.
Votasun: kontente.
Ema nebe oho sei iha, maibe la halo buat ida, husik hela deit.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.083
Audio
Pasta: 08023.087Título: Entrevista a Emilio Olomau no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Uaimori, agora tem 78 anos. Na guerra japonesa (II Guerra Mundial) era ainda pequeno.
Na invasão, evacuou, as pessoas estragaram tudo ... Dificuldades, alimentação, etc. queimam casas, pessoas morrem.
A mãe morreu, não conseguiu enterrá-la.
Rendeu e investigado.
Foi até Viqueque. Na aldeia dos outros tinha dificuldades de viver. Os filhos foram para a escola.
Eleições de 1999: o inimigo queima e dá cado de tudo.
Antes não foi a Uaimori por ter medo. Agora foi, sem nada ter.
Dá ajuda para fazer justiça. Mensagem ao governo sobre os caminhos, querem que se dê crédito à sua história.
Escrevendo cantigas.;
[Tétum: Moris WaiMori, agora tinan 78. Wainhira kiik tempu funu ho Japaun.
Invasaun, evakua, ema mai estraga buat hotu.. Susar, hahan, etc. Sunu uma, ema mate.
Inan mate, la konsege hakio.
Rende, investiga.
Ba to’o Viqueque. Iha ema nia knua susar atu moris. Oan sira ba escola.
Eleisaun 1999, enemigu sunu no estraga tan.
Uluk la mai Wai Mori tanba tauk. Agora mai, buat hotu la iha.
Ajuda ba sira nebe halo justisa. Mensagem ba governu kona ba dalan, no hakarak rekonyese sira nia historia.
Halo lian dadoli.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.087
Audio
Pasta: 08023.020Título: Entrevista a Maria Nunes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Suai em 1964, casada com um polícia timorense, natural de Ermera.
A polícia chamou-a para mostrar a foto tirada com as Falintil na festa de Ano Novo de 1998 – 1999. o marido foi investigado.
Levam os jornalistas para tirarem foto damulher violada.
Como foi criada CNRT em Suai. Distribuem cartões, ensinam como devem votar.
Como encaram a entrada de Unamet, como foi a votação.
A polícia chamou-a a dar a conhecer à população na igreja de Suai que devia abandonar o local, porque os resultados já são conhecidos.
No dia 5 ela foi à igreja, regresando às 6 horas. Os colegas polícias queimaram-lhe a casa.
Ouvem-se granadas rebentarem, tiros, as pessoas gritam. Fuga para a montanha, juntam-se as famílias depois de 5 noites.
Antes: ouvem falar de revolução, aparecimento dos partidos. Como as famílias fugiram em 1975, como renderam.
Reflexão.;
[Tétum: Moris Suai 1964, kaben ho polisia Timor husi Ermera.
Polisia bolu nia hatudu foto nebe hasai ho Falintil sira iha festa tinan foun 1998 – 1999. Investiga ninia lain.
Lori jornalista sira ba hasai foto ba feto nebe ema viola.
Oinsa CNRT harii iha Suai. Fahe kartaun, hanorin ionsa tenki vota.
Oinsa sente Unamet tama,onisa votasaun.
Polisia bolu nia atu fo hatene ba populasaun iha Igreja Suai nian atu sai, tanba resultadu atu fo sai tiha.
Dia 5 nia ba Igreja, fila mai uma tuku 6. Kolega polisia sira sunu ninia uma.
Rona granadas tarutu, kilat, ema hakilar. Hali ba foho, hahu malu ho familia hafoin kalan 5.
Uluk: rona kona ba revolusaun, partidu sira nebe mosu. Oinsa famlia halai iha 1975, oinas rende fali.
Refleksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.020
Audio
Pasta: 08023.039Título: Entrevista a Joaquinha da Cunha no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Como estuda na, em Lacló.
Narrando a percpção particular sobre o golpe, contra-golpe; ela em Díli.
Regressa a Lacló, represálias a adeptos de UDT.
O pai é delegado da Fretilin, els foram para o mato, ela tornou-se delegada da OPMT. Como surgiu a acusasão de ‘traidor’, as pessoas ficaram com medo. O pai foi acusado.
Medo de falar; ficaram sem nada fazer.
Vários detalhes sobre a detenção, matança, queimam casas e chicoteam pessoas.
Aparecem aviões, fogem até render. Como era o inquérito (com Mica Tó, Maria Domingas Oliveira).
Período de Unamet: trabalho com Unamet. Setembro de 1999 foge para Atambua; dificuldades, não regressando até Abril de 2000.;
[Tétum: Oinsa estuda iha escola, husi Laclo.
Haktuir persepsaun partikular kona ba golpe, kontra-golpe; nia iha Dili.
Fila mai Laclo, iha represalias balu kontra ema UDT.
Aman delegadu Fretilin, sira sai ba ai-laran, nia rasik sai delegada OPMT.Oinsa akusasaun ‘traidor’ mosu, ema tauk. Aman hetan akusasaun.
Tauk atu kolia, la bele halo buat ida.
Detalhes barak kona ba oinsa kaer, oho, sunu, baku ema.
Aviaun mai, halai tn sai to’o rende. Inkeritu nusa (ho Mica To, Maria Domingas Oliveira).
Tempu Unamet: servisu ho sira. Septembru 1999 halai ba Atambua; susar, la mai fali to’o Abril 2000.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.039
Audio
Pasta: 08023.019Título: Entrevista a Freis da Costa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1979 em Suai. Elemento de ligação com o mato, e encontros; a princípio com medo.
Ficou com os Padres em Suai, conduzindo o carro do Padre. Celebrando a missa os indonésios deran tiros como foi o caso de Zumulai.
Criação das milícias Laksaur. Os Padres põem os jovens a fazer segurança.
São insultados pelas milícias, a situação tornou-se perigosa quando a segundfa opção (independência).
A campanha de CNRT em Suai, a polícia assegura a segurança. Como foi a votação.
A vingança acontece como represália aos dois jovens que foram mortos em 1998 aquando da visita do Bispo.
Na igreja de Suai, 6 de Septembro. Viu como matam as pessoas, atiram sobre a população; como mataram o Padre Hilário e o Padre Chico.
Fugiu e foi esconder-se em casa de um polícia timorense. A polícia ajudou-a a fugir até Atambua, escondendo-se. Consegue regresssar a Suai depois de dois meses. As pessoas cheias de medo, só pensam na morte.;
[Tétum: Moris 1979 iha Suai. Kontaktu ho ai-laran,halo enkontru; foufoun tauk.
Hela ho Padres sira iha Suai, lori Padre nia kareta. Halo missa Bapak sira bele tiru fali, hanesan iha Zumulai.
Milisia Laksaur forma. Padre sira haruka jovems atu monta seguransa.
Mlisia sira insulta, sai manas wainhira opsaun rua.
Campanha CNRT iha Suai, polisia fo seguransa. Oinsa votasaun.
Oinsa hetan odio tanba 1998 iha akontesimentu iha nebe ema oho jovem nain 2 iha visita Ambispu nian.
Iha Igreja Suai Septembru 6. Haree oinsa oho, tiru populasaun; oinsa oho Padre Hilario no Padre Chico.
Halai subar iha polisia Timor oan nia uma. Polisia ajuda lori nia to’o Atambua, subar tan. Konsege mai fali Suai hafoin fulan rua. Ema tauk, hanoin nia mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.019
Audio
Pasta: 08023.022Título: Entrevista a Augusto Jorge no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Bazartete em 1953. Tem 4ª classe do ensino português.
No golpe e contra-golpe pegou em armas em Tibar até invasão. Com a chega do inimigo em 1976, recuou para Bazartete, resistindo com o Comandante Ernesto. Coloca minas, roubando coisas, etc.
Assalto a Marabia em 1980 com Sakodi e Nahak. Como organiza, ficando em casa de Maria Fátima. Como acordar os indonésios, dando-lhes tiro; escondendo-se em Madabeno, levando a população para se esconder.
Foi a ponta leste para a reorganização.
Foi até Aitana (monte de Lacluta onde teve lugar operação para captura de Xanana, e Xanana foi dado como morto, 1981). Encontra-se com Xanana em 1980 em Motaclou. Regressa para a fronteira norte, e tiroteios com o inimigo.
Ensina os outros para saberem escrever, eleito Adjunto.
Capturado em 1980 porque estava ferido. Foi levado de helicóptero para Díli, sujeito a inquérito no alto de um monte, torturado até ficar surdo.
Atiraram sobre ele com metralhadora, conseguiu fugir, deram-lhe tiros atrás mas não o atingiram: 15 minutos.
Trabalhou na rede clandestina em 1999.;
[Tétum: Moris iha Bazartete 1953. 4a klasse tempu Portugues.
Golpe, kontra-golpe kaer kilat iha Tibar to’o invasaun. Enemigu tama iha 1976, rekoa ba Bazartete, resiste ho Comandante Ernesto. Monta minas, kaptura sasan, etc.
Assaltu Marabia 1980 ho Sakodi no Nhak. Oinsa organisa, hela iha maria Fatima nia uma. Oinsa fanu Bapak sira, tiru fali; subar iha Madabeno, lori populasaun atu subar mos.
Ba Lorosa’e atu reorganisa.
Ba to’o Ai-tanan. Hasoru Xanana iha 1980 iha Motaclo. Fila mai fronteira norte, tiru malu fali.
Hanorin malu atu hakerek, sai hanesan Adjunto
Kapturadu 1980 tanba kanek. Sai helikopteru mai Dili, inkeritu iha foho leten, tortura to’o sai deuk.
Tiru ba nia ho ametralhadora, halai halai, tiru nia maibe la mate: 15 minutus.
Hala’o klandestinidade 1999.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.022
Audio
Pasta: 08023.042Título: Entrevista a Caetano Lopes Ximenes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1951 em Tutuala, a mulher, Isabel Trindade, é natural de Ermera.
Fez a tropa em Ermera, em 1971.
Participou num encontro com Rogério Lobato, no contra-golpe, que teve lugar em Ermera.
Infiltração de indonésios em Ai Fu, capturaram espingardas.
Soube da invasão de Díli. O inimigo entra em Letefoho em 1976.
Fugiu para o mato, rendição em 1979 com Filomeno Paixão, em Fatu-Besi.
Foi trabalhar para a igreja como catequista.
Em 1991, o Padre Mário pediu-lhe que arranjasse um lugar para esconder Xanana; sugeriu dois lugares: Rotutu e Ramehei.
Foi capturado nessa data.
Construiu um abrigo subterrâneo em sua casa, em Mirtuto, Ermera, onde se estabeleceu o Comando da Luta, sob a liderança de Konis Santana, Secretariado por Somotxo. É aí que Konis vem a morrer, em 11 de Março de 1998.;
[Tétum: Moris 1951 iha Tutualo, kaben ho feto Ermera
Ba Ermera hanesan tropa iha 1971.
Partisipa iha enkontru ho Rogerio Loubato ba Kontra-Golpe, ba Ermera.
Infiltrasaun ema Indonesia tempu neba iha Ai Fu, kaptura kilat husi sria.
Rona invasaun tama iha Dili. Enemigu tama Letefoho iha 1976.
Ba ai-laran, rende iha 1979 ho Filomeno Paixao, iha FatuBessi.
Ba servisu iha Igreja hanesan katekista.
1991 Padre Mario husu fatin ba nia atu subar Xanana; sugere fatin rua iha Rotutu no Ramehei.
Enemigu kaer katekista tempu neba…
Nia subar Konis Santana iha rai kuak iha uma; to’o nia mate.
Oinsa nia subar, oinsa moras, no koko kura nia; oinsa nia mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.042
Audio
Pasta: 08023.002Título: Entrevista a Antónia Martins e Cirilo Barreto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Antónia Martins:
Fornecimento de alimentos a Xanana Gusmão aquando do seu esconderijo em Lakoto, 1991. O pai fala do esconderijo de Xanana em Aileu.
Escondendo-se numa casa camuflada na horta. Como preparar o lugar, o transporte, a areia, etc.
Ouvindo cassetes com mensagem de Xanana.
Responsável da OMPT em 1994.
Foi descoberto, o pai foi preso. A mãe conta como foi o sofrimento do pai na cadeia.
Cirilo Barreto:
Em 1994 entra na estrutura da rede clandestina, reponsável de medicamentos tradicionais (plantas).
Como enviar para as Falintil.
Em 1999 foi ao acantonamento de Uaimori, dar assistência aos que precisam: as mãos de Sabika e Falur Rate Laek.;
[Tétum: Antónia Martins:
Lori hahan ba Xanana Gusmao wainhra nia subar iha Lakoto 1991. Aman konta Xanana ba subar iha Aileu.
Suar uma to’os kamufladu. Oinsa prepara fatin, lalin, rai henek, etc.
Rona cassettes ho Xanana ninia mensagem.
Responsavel OMPT iha 1994.
Ema deskobre, kaer aman. Inan konta aman nia terus iha kadeia.
Cirilo Barreto:
1994 tama estruktura klandestinidade, reponsavel ba ai-moruk tradisional.
Oinsa haruka ba Falintil.
1999 ba akantonamentu Wai Mori, halo tratmentu iha neba. Sabika nia liman, Falur Rate laek.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.002
Audio