Pasta: 08023.039Título: Entrevista a Joaquinha da Cunha no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Como estuda na, em Lacló.
Narrando a percpção particular sobre o golpe, contra-golpe; ela em Díli.
Regressa a Lacló, represálias a adeptos de UDT.
O pai é delegado da Fretilin, els foram para o mato, ela tornou-se delegada da OPMT. Como surgiu a acusasão de ‘traidor’, as pessoas ficaram com medo. O pai foi acusado.
Medo de falar; ficaram sem nada fazer.
Vários detalhes sobre a detenção, matança, queimam casas e chicoteam pessoas.
Aparecem aviões, fogem até render. Como era o inquérito (com Mica Tó, Maria Domingas Oliveira).
Período de Unamet: trabalho com Unamet. Setembro de 1999 foge para Atambua; dificuldades, não regressando até Abril de 2000.;
[Tétum: Oinsa estuda iha escola, husi Laclo.
Haktuir persepsaun partikular kona ba golpe, kontra-golpe; nia iha Dili.
Fila mai Laclo, iha represalias balu kontra ema UDT.
Aman delegadu Fretilin, sira sai ba ai-laran, nia rasik sai delegada OPMT.Oinsa akusasaun ‘traidor’ mosu, ema tauk. Aman hetan akusasaun.
Tauk atu kolia, la bele halo buat ida.
Detalhes barak kona ba oinsa kaer, oho, sunu, baku ema.
Aviaun mai, halai tn sai to’o rende. Inkeritu nusa (ho Mica To, Maria Domingas Oliveira).
Tempu Unamet: servisu ho sira. Septembru 1999 halai ba Atambua; susar, la mai fali to’o Abril 2000.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.039
Audio
Pasta: 08023.040Título: Entrevista a Madre Rosa no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascida em Oecussi. Antes era gentia. O tio internou-a num colégio, de Oecussi foi para Ermera.
No contra golpe: foge com outras irmãs para a fronteira; evacuação da população. Entrada em Atambua. Ouviu dois elementos da Fretilin falarem; querem independência, ou querem comunismo.
Foi para a Austrália, depois foi estudar para as Filipinas.
Regressa a Timor em 1987. os indonésios desconfiam dela. Foi apresentada pela Madre ao Bispo, deve dazer um relatório, etc.
Em 1992 regressa a Soibada. O padre Filomeno Barreto era superior da missão, era perseguida, cheia de coragem.
Ela pensava ser Soibada uma grande cidade; mas ficou desiludida.
O Padre aconselhou-a a não falar tétum porque podem desconfiar. Falando sobre a vida no mato; ela imaginava-as sem higiene e mais coias.
Em 1992 recebe uma carta do mato, assinada pelo Comandante L7, para trabalharem em conjunto. O Padre aconselhou a lê-la e depois queimá-la. Ela deu-lhe aquilo que pediu (imagem, velas, etc.).
Em 1994 recebeu o filho de Bilo Mali. Como fazer história sobre o rapaz para que as pessoas acreditem.
Em 1995 foram levadas 50 pessoas a Soibada como prisioneiras, as pessoas pediram ao padre para celebrar uma missa, mas ele não aceitou.
Como era feita a ligação com o estafeta.
A população que dá a conhecer a ligação, como fornecem alimentos para os do mato.
Em 1999: Meno Lopes foi a Soibada para fazer mal. Os militares deram-lhes informações.
O seu nome do mato (código) era ‘Avó Teresa’.
Em Julho de 1999 foi chamada para Peru. Não quis ir, s Madre Superior obrigou-a a ir. Viu Xanana Gusmão sair da cadeia nas noticias de televisão, Interrompeu os estudos em Peru, em Novembro regressa a Timor-Leste. Viu Dili e regressa a Soibada.
Em 1999 encontra-se com L7 e outros membros das Falintil.
As milícias em Oecussi: antes eram colegas de escola, por isso ficavam zangados com ela.
Como refugiada pretende regressar. O que é que os jovens de hoje podem fazer. Ser humilde, tolerante para com o outro.;
[Tétum: Moris Oecussi. Uluk fiar animismo. Tiu hatama nia ba kolegiu, husi Oecussi ba fali Ermera.
Kontra-Golpe: halai ho Madre sira ba fronteira; populasuan evakua.Tama Atambua. Fretilin rua nebe nia rona; hakarak ukun an, ka hakarak komunismo.
To’o Australia, depois estuda iha Filipinas.
Fila mai Timor 1987. Bapak deskonfia. Madre Superior apresenta nia ba Bispu, tenki halo laporan, etc.
1992 fila ba Soibada. Padre Filomeno Barreto neba, perseguida, barani.
Imagina Soibada sidade boot; to’o neba hakfodak.
Padre fo hatene katak labele kolia Tetum tanba deskonfia. Kolia kona ba ai-laran sira; nia imagina sira foer, buat hotu.
1992 simu karta husi ai-laran, ho Comandante L7 nia naran, atu bele servisu hamutuk. Padre hatete tenki le, depois sunu. Fo ajuda nebe husu (imagem, lilin, etc.).
1994 simu Bilo Mali nia oan. Oinsa halo historia kona ba labarik ne’e atu ema bele fiar.
1995 ema nain 50 tula mai Soibada hanesan prisioneiru, ema husu Padre atu halo missa, maibe nia la simu.
Onisa lao ligasaun ho estafeta.
Populasaun nebe fo hatene sira nia ligasaun, oinsa fo hahan ba ai-laran sira.
1999: Meno Lopes ba Soibada atu estraga. Militar fo hatene informasaun.
Ninia naran kodigu ‘Avo Teresa’.
Julho 1999 surat bolu nia ba Peru. Lakohi, Madre Superior mak haruka. Iha televisaun haree Xanana Gusmao sai husi kadeia, Kansela estuda iha peru, Novembru mai fali Timor Leste. Lao haree Dili, fila ba Soibada.
1999 hasoru ho L7 no Falintil sira seluk.
Mlisia sira iah Oecussi: uluk estuda hamutuk ho ninia boot iha escola, entaun hirus fali ho nia.
Oinsa atu refugiadus bele fila fali mai. Saida maka jovem sira bele halo ohin. Papel humildade, hakraik an ba ita.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.040
Audio
Pasta: 08023.041Título: Entrevista a Metin Maria Antónia no programa radiofónico Tuba RaiAssunto: Nascida em Lacló. O pai era delegado da UDT, no contra-golpe castigado em Dili. Ia sendo morto, o pai foge para Manatuto.
A família foi para o mato, ficando com a Fretilin. Foi chamada para ser delegada, pensa trabalhar com as mulheres, como decorreu esta actividade.
Presa pela Fretilin e acusada de traidora, inquerida. Batem-na até dizer que era traidora.
A sobrinha Maria de Fátima foi presa, castigada num buraco, queimada e morre.
Captura do Xavier Amaral, atado juntamente com os outros. Presa juntamente com a mulher do Xavier Amaral. O filho do Xavier Amaral também morreu nessa altura.
Castigada em Remexio durante um ano e meio.
Encontro com Alarico Fernandes, os outros ficaram em Lekidoe.
Por último rendeu-se em Metinaro. Toda a família morreu no mato.
Depois permaneceu em Díli durante algum tempo, regressa a Manatuto, depois a Lacló em 1981 e trabalha como funcionária.
O marido estava ligado a rede clandestina. Votação de 1999, para a independência.
Fala na entrevista com a vontade. Não guarda rancor nem vingança para os que lhe batiam na prisão.;
[Tétum: Moris iha Laclo. Aman delegadu UDT, iha kontra-golpe kastigu iha Dili. Atu oho, aman halai to’o Manatuto.
Familia ba ai-laran, hela ho Fretilin. Bolu nia sai delegada, hanoin servisu ho feto sira, oinsa servisu ne’e.
Fretilin kaer, akusa traidor, inkeritu. Baku to’o bosok traidor.
Kaer sobrinha Maria Fatima, kastigu iha rai kuak, sunu, nia mate.
Kaer Xavier Amaral, kesi hamutuk ho sira. Dadur ho Xavier Amaral nia feen. Xavier Amaral nia oan mos mate iha neba.
Kastigu iha Remexio tinan ida ho balu.
Hasoru malu ho Alarico Fernandes, sira seluk iha Leguidoe.
Ikus liu rende fali iha Metinaro. Familia hotu mate iha ai-laran.
Depois hela iha Dili tempu balun, fila ba Manatuto, fila Laclo 1981, sai funsionaria.
Lain mak halao klandestinidade. Votasaun 1999, ba independensia.
Kolia iha entrevista sente kmaan oituan. La iha odio ho vingansa ba ema nebe uluk baku.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.041
Audio
Pasta: 08023.042Título: Entrevista a Caetano Lopes Ximenes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1951 em Tutuala, a mulher, Isabel Trindade, é natural de Ermera.
Fez a tropa em Ermera, em 1971.
Participou num encontro com Rogério Lobato, no contra-golpe, que teve lugar em Ermera.
Infiltração de indonésios em Ai Fu, capturaram espingardas.
Soube da invasão de Díli. O inimigo entra em Letefoho em 1976.
Fugiu para o mato, rendição em 1979 com Filomeno Paixão, em Fatu-Besi.
Foi trabalhar para a igreja como catequista.
Em 1991, o Padre Mário pediu-lhe que arranjasse um lugar para esconder Xanana; sugeriu dois lugares: Rotutu e Ramehei.
Foi capturado nessa data.
Construiu um abrigo subterrâneo em sua casa, em Mirtuto, Ermera, onde se estabeleceu o Comando da Luta, sob a liderança de Konis Santana, Secretariado por Somotxo. É aí que Konis vem a morrer, em 11 de Março de 1998.;
[Tétum: Moris 1951 iha Tutualo, kaben ho feto Ermera
Ba Ermera hanesan tropa iha 1971.
Partisipa iha enkontru ho Rogerio Loubato ba Kontra-Golpe, ba Ermera.
Infiltrasaun ema Indonesia tempu neba iha Ai Fu, kaptura kilat husi sria.
Rona invasaun tama iha Dili. Enemigu tama Letefoho iha 1976.
Ba ai-laran, rende iha 1979 ho Filomeno Paixao, iha FatuBessi.
Ba servisu iha Igreja hanesan katekista.
1991 Padre Mario husu fatin ba nia atu subar Xanana; sugere fatin rua iha Rotutu no Ramehei.
Enemigu kaer katekista tempu neba…
Nia subar Konis Santana iha rai kuak iha uma; to’o nia mate.
Oinsa nia subar, oinsa moras, no koko kura nia; oinsa nia mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.042
Audio
Pasta: 08023.043Título: Entrevista a Carlos Trindade no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Ermera. Foi ao mato durante a invasão, capturado em 1976. Adepto da UDT.
Era adepto da UDT, mas aderiu a Fertilin no contra-golpe. Esteve na guerra na fronteira.
Esteve no grupo de Chico Lopes que tentou assaltar Aileu sem o conseguir e foge para a fronteira. Um colega morreu.
Regressa a Ermera, tem conhecimento de que os indonésios entraram em Balibó.
Colocam segurança em Tasi-Tolu, Tibar, Comoro. Andaram aos tiros com o inimigo, recuam até Comoro, Railaco.
Situação crítica, as pessoas morrem de fome, etc.
Como escondem materiais de guerra, rendeu com apenas uma espingarda. Um companheiro acusou-o ao inimigo.
Alicia a tropa indonésia com pratos antigos e café; castigaram-no durante dois anos.
Ganha confiança datropa indonésia; recebe armas para combater as Falitnil. Junta monições às escondidas, entrega aos colegas Hansip para dar aos do mato.
Em 1993 entrega espingardas e monições que foi juntando desde que trabalhou para os indonésios. Todo este material foi entregue a Konis Santana.;
[Tétum: Moris Ermera. Ba ai-laran ho invasaun, kapturadu iha 1976. Ema UDT.
Aktivita UDT nebe adere ba Fertilin iha Kontra Golpe. Ba funu iha fronteira tempu neba.
Koko asalta companhia Aileu hamutuk ho Chico Lopes tempu neba; la konsege, halai ba fronteira. Kolega ida mate.
Fila mai Ermera, rona katak Indoensia tama Balibo.
Tau seguransa iha Tasi-Tolu, Tibar, Comoro. Tiru malu ho enemigu, rekoa to’o comoro, railaco.
Situasaun susar, mate tanba hahan, etc.
Oinsa subar material funu nian, rende ho kilat ida deit. Maluk akusa fali nia ba enemigu.
Kose tentara indonesia ho bikan antigo ho café; kastigu durante tinan rua nia laran.
Hetan fali konfiansa husi tentara indonesia; fo kilat atu funu hasoru falitnil. Sibar kilat msua atu halibur barak, entrega ba kolega Hansip fo ba ai-laran.
1993 entrega kilat no munisoens nebe subar desde decada 70 ka 80. esforsu nebe halo atu bele subar husi enemigu. Hfoin entrega ba Konis Santana.
Kontaktuho Falintil liu husi Padre Mario. Kontaktu ho Comandante Dudu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.043
Audio
Pasta: 08023.044Título: Entrevista a Ernestu Dudu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Hatulia.
Trabalhou como capataz de café na SAPT, Sociedade Agrícola Pátria e Trabalho.
Foi delegado da FRETILIN e Comandante de Secção das milícias durante o contra-golpe, tendo também sido comandante da companhia em 1977.
Recebeu ordens do comandante do Sector Fronteira Norte, Filomeno Paixão.
Explica como Filomeno Paixão se rendeu ao inimigo; apresenta a sua visão das
divergências entre Hélio Pina e Filomeno Paixão e as razões deste conflito.
A APODETI assalta Atsabe no golpe de 1975, tendo morrido 16 combatentes da FRETILIN.
Infiltração indonésia durante o contra-golpe.
Reestruturação da Luta: trocam militares de idade por jovens e a consequência foi um fracasso militar, muitos guerrilheiros morreram, e também população. Doença, fome, miséria.
Avião militar indonésio lança bombas, ataques sucessivos; a água fica contaminada.
Explica a utilização de plantas tradicionais para tratar as pessoas.
Ficou paralizado, num sonho viu o remédio para a cura.
Reúne elementos das FALINTIL, dos grupo linguísticos mambae, kemak e tétun; recorrendo a esta última para unir os guerrilheiros.
Aquando da morte de Nicolau Lobato as FALINTIL ficaram desmoralizadas, tendo-se verificado rendições em massa.
Reacção contra o Filomeno Paixão; Dudo resiste, isolado, até 1982, apenas com 2 espingardas
Refere os efeitos da utilização dos amuletos e das “bolsas”.
É obrigado à rendição em 1982 por falta de ligação. Contacto com a vila dá confiança para sua segurança, rendição com 16 pessoas, 2 espingardas.
O Padre de Ermera levou-o para se encontrar com D. Martinho; ganham coragem para continuar a luta, apesar do isolamento.
Foi a Korem, Jakarta; o inimigo queria obrigá-lo a ir à Ponta Leste para se encontrar com Xanana, o que recusou.
Em 1991 conseguiu, finalmente, ligação com Xanana, quando este decide reorganizar a Luta na Fronteira e se desloca a sua casa em Ermera.
Explica como escondia Xanana.
Xanana entregou-lhe 2 facas e uma arma para resistir. Sai da vila, com 40 pessoas, e vai de novo para o mato.
Explica como Xanana entrou em Ermera, em 1991, quando procedeu à reorganização da Luta na Fronteira.
Entra em Ermera através do Padre Mario Belo e de Dusai.
Com a subida de Dudo e dos seus homens para a montanha, a população da zona ganha alento e coragem para continuar a luta contra o inimigo, apoiando os guerrilheiros com mantimentos, vestuário, medicamentos e ligações.
Quando Konis Santana entra em Ermera, a rede clandestina estava, assim, já organizada.
Quando Dudo saiu para o mato, o inimigo matou o seu irmão a tiro.
O Massacre de Santa Cruz, a 12 de Novembro de 1992, leva a que muitos jovens saiam para o mato, provocando a destruição das redes clandestinas e um rude golpe na Resistência Juvenil.
Até à data da morte de Konis Santana, a 11 de Março de 1998 fazia parte do seu grupo de segurança.. Alude ao carácter do Chefe do Conselho Executivo da Luta/Frente Armada-CEL/FA, e à doença que há anos o apoquentava.
Foi a Aileu depois das votações de 1999.
Fala do apoio do FRAP (Programa de Assistência e Reinserção das FALINTIL).;
[Tétum: Moris iha Hatolia. Servisu kolheiru café ba SAPT. Delegadu Fretilin.
Comandante Seksaun Milisia iha Kontra-Golpe, sai comandante companhia iha 1977.
Simu ordens husi Comandante Sector Fronteira Norte Filomeno Paixao. F. Paixao rende ba enemigu oinsa.
Divergencia entre Helio Pina no Filomeno Paixao, oinsa konfliktu ne;e.
Apodeti assalta Atsabe iha Golpe 1975, ema nain 16 mate husi parte Fretilin.
Infiltrasaun husi Indonesia durante kontra-golpe.
Restrukturasaun: troka ema militar ho ema foun, impaktu halo frakassu militar, Falintil mate barak, ho populasaun. Moras, etc.
Aviaun ho bomba, etc. comtamina be.
Onisa usa ai-moruk tradisional ho bomba atu kura ema.
Hetan moras paralisia, hetan ai-moruk liu husi mehi ida atu bele kura.
Kahur soldadu Falintil sira hamutuk husi parte Mambae, Kemak, Tetun atu oinsa usa lian tetun, hetan unidade.
Nicolau Loubato mate, tropa nia morale tun fali. Ema rende fali.
Reaksaun kontra Filomeno Paixao. Nia resiste ho kilat 2 deit to’o 1982.
Oinsa efektus ai-moruk Biru, Kakaluk.
Rende 1982 tanba laiha ligasaun ona. Kontaktu ho vila fo konfiansa ba ninia seguransa, rende ho ema nain 16, kilat 2 deit.
Padre Ermera lori nia hasoru Dom Martinho, siu koragem atu halo funu nafatin, la deskobre ema.
Ba Korem, Jakarta; obriga nia ba Lorosa’e hasoru malu ho Xanana, maibe lakohi.
1991 hetan ligasaun ho Xanana, ba ermera iha nia uma. Oinsa subar fali Xanana.
Xanana entrega tudik 2 ba nia no kilat ida atu nia bele resiste. Sai fali ba ai-laran ho ema nain40.
Konta oinsa Xanana tama Ermera, tanba ema haruka mina-rai, entaun hanoin sei iha resistensia.
Tama Ermera husi Padre Mario Belo ho Dusai.
Nia sai fali ba ai-laran, populasaun hetan fali koragem, organisa atu bele apoia.
Konis Santana tama Ermera, povo organizadu tiha ona.
Nia sae ba ai-laran, enemigu tiru mate ninia aliin.
1991 jovems barak sae ba ai-laran atnba 12 Novembru.
Nia fo seguransa ba Konis Santana to’o 1998, wainhira Konis mate. Oinsa Konis ninia karakter, ninia moras. Hetan alivio husi moras oinsa,etc.
Tuir votasaun 1999 iha akantonamentu Hularema. Ba Aileu hafoin votasaun. Simu ajuda husi FRAP.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.044
Audio
Pasta: 08023.045Título: Entrevista a Eduardo de Deus Barreto no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1951, tirou 4ª classe em Maliana.
Foi professor do Posto Escolar em Atsabe. Entrou para a tropa em 1975.
Durante o golpe e contra-golpe comandava um pelotão na Fronteira.
Aquando da invasão de Timor-Leste pelas forças indonésias, estava em Komoro; participou numa batalha durante 12 horas. Acompanhava então o comandante Lemos.
Surge um conflito na Fronteira Norte entre militares e quadros civis; liderados, respectivamente, pelo comandante do Sector, Filomeno Paixão e o Comissário Político Hélio Pina, sendo a rendição o ponto de discórdia.
Apontou a espingarda a Filomeno Paixão; são cercados pelo inimigo e capturados.
Só o Ernesto Dudu escapou, porque tinha saído para patrulhar a zona.
Levantamento de Marabia (estação da rádio, Díli): o inimigo perseguia-os sem descanso; Pedro Lemos desapareceu, muitos populares foram levados para a ilha de Ataúro.
Entre 1983 e 1984 trabalhou no Hospital Militar em Dili. Organizou a rede clandestina em Jakarta.
Relação com Constâncio Pinto, Gregório Saldanha, entre outros.
Em 1987 recebe uma mensagem de Xanana Gusmão, ficando a saber que se tinha movimentado para Matebian, através de um companheiro de nome Run Batar.
Em 1991, encontra-se com Xanana Gusmão, em Dili, em casa do Padre Mário Belo.
Transportou Xanana desde a casa da Aliança Araújo, o seu abrigo clandestino em Dili, para casa do Padre Mário, e depois para Ermera.
A 7 de Dezembro de 1993 recebe uma carta de Konis Santana.
Faz então os preparativos para o encontro entre Konis Santana e o jornalista Max Stahl.
Trabalhou com o Padre Maubere, na mudança da estrutura da Luta, de CNRM para CNRT.
Foi capturado em 1999, num ataque das milícias, e preso pelo inimigo. Foi libertado antes da votação para o Referendo.
Os estudantes na manifestação em Ermera. Surgiu o grupo Nata Mera.
Agora trabalha na Comissão da Verdade, Recepção e Reconciliação junto da fronteira.;
[Tétum: Moris iha 1951, 4a klasse iha Maliana.
Professor Postu Escolar iha Atsabe. Tama tropa 1975.
Golpe, kontra-golpe funu iha fronteira hanesan comandante pelataun.
Invasaun nia iha Comoro, tiru malu horas 12. Lao ho Comandante Lemos.
Oinsa konfliktu iha Fronteira Norte entre militar ho kuadro civil. Konfliktu Comandante Secotro Filomeno Paixao ho Comissario Politiku helio Pina, tanba la konkorda atu ba rende; reage aponta kilat ba F. Paixao, de repente enemigu tama no kaptura sira hotu.
Ernesto Dudu deit maka escapa tanba sai ba patrulha.
Levantamento Marabia: enemigu persegue sira makaas, Pedro Lemos lakon, papuasaun barak desterra ba Atauro.
Servisu iha Hospital Militar iha Dili 1983 – 1984. Organiza klandestina ba Jakarta. Relasaun ho Constancio Pinto, Gregorio Saldanha, sira seluk.
1987 simu mensagem husi Xanana Gusmao, rona nia ba Matebian. Liu maluk ida ho kodigu Run Batar hetan informasaun.
Hasoru malu ho Xanana gusmao iha Dili 1991 iha Padre Mario Belo nia uma.
Tula Xanana husi Alinaça Araujo nia uma ba Padre Mario nian, hodi tula fali ba Ermera.
7 Dezembru 1993 simu surat husi Konis Santana; prepara atu jornalista Max Stahl bele hasoru ho Konis.
Servisyu hamutuk ho Padre Maubere, mudansa CNRM ba CNRT.
Kapturadu 1999, milisia ataka, enemigu kaer. Sai molok ba votasaun.
Estudantes nebe halo manifestasaun iha Ermera. Mosu mos grupu nata mera.
Agora servisu ba Komisaun Lia Los, Simu Malu no Rekonsiliasaun iha parte fronteira.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.045
Audio
Pasta: 08023.046Título: Entrevista a Maria da Costa Oliveira no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Situação em Lacló quando surgiram os partidos.
Como planearam os líderes da Fretilin em Lacló (no período do golpe); negoceiam, oferecendo búfalo para evitar a morte.
Fugindo para o mato, a delegada da OPMT tinha 15 anos. Como organiza, etc. naquele período de tempo.
Como chamam as pessoas de traidores, exemplo de alguns castigos, morte. Reflexão, fortes críticas.
Chegada de bombardeiros, as pessoas fogem e econdem-se. Captura quando foram cercados pelo inimigo.;
[Tétum: Oinsa situasaun iha Laclo wainhira partidu sira hahu.
Oinsa atu oho Fretilin ninia boot iha Laclo (tempu Golpe); negosiasaun, ofrese karau atu evita.
Halai ba ai-laran, delegada OPMT ho 15 anos. Oinsa organisa, etc. iha tempu neba.
Oinsa bolu ema traidor, ejemplu balu castigo, oho. Refleksaun, kritika makaas.
Oinsa aviaun mai, oinsa halai no subar. Kaer wainhira bapak halehu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.046
Audio
Pasta: 08023.047Título: Entrevista a Martinho Amaral no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Suai em 1952. Frequentou a escola até Maliana. Os profesores batiam muito. Como era a escola; entrou no seminário. Foi ensinar em Barique, como director da escola de Soibada. Como era lá a situação.
Regressa a Suai para ensinar. Faz os serviços obrigatórios da tropa portuguesa. No centro de instrução de Aileu.
Golpe, kontra-golpe: forsa ne’e neutral. Haree ema barak no kolega barak mate, oho iha Aileu. Husi Suai mos ema barak lori dadur no lakon.
Rogério Lobato nomeou-o Comandante do Batalhão de Suai, com mil homens de armas.
Como os pára-quedistas indonésios entraram em Suai. Ninia elementus barak mate, kanek. Oinsa sira resiste.
Harii forsa intervensaun ka Brigada de Choque. Organisa ai-moruk ho hahan.
Indonesia tama fali Taroman no Fatululik iha 1978.
Evakua ba Zona… Reorganisa fali.
Mobiliza ema servisu komunal no tein masin, etc. oinsa organisa: sistema komunikasaun liu estafeta, radio. Emboscada nebe halo; nain tolu mate.
Cerco de aniquilamento em 1979.
Morreu muita população que se encontrava na concentração. Foi capturao em 1980, como se fez a investigação.
De novo ensinando na escola da Missão. Rui Lopes nomeou-o funcionário de Estado.
Em 1986 faz ligação com Riak Leman e Tuloda Alves; em 1987 estabelece contacto com Konis Santana, Mau Hunu, Nunureh. Encontram carta de Konis Santana. A orientação dá ânimo aos colegas.
Início da dominação do povo, recolha de donativos para enviar para o mato. Atingindo um milhão de rupias.
Como colaborador político do Comando da Região 4. Como dar apoio logístico de acordo com as instruções recebidas. Não foi ao trabalho durante três anos.
Como era o terror dos jovens em por causa de 12 de Novembro.
Entrada de Unamet: euforia. Como foi a coordenação com o Padre oinsa.
Encontro com o jornalista que dá esperanças de vitória para Timor.
Saiu da igreja para se refugiar na montanha no dia 5-9-1999.
Reflexão.;
[Tétum: Moris iha Suai 1952. Escola to’o Maliana. Profesor sira baku makaas. Oinsa escola neba; ba tan seminario. Hanorin fali iha Barique, sai direktor escola nian iha Soibada. Oinsa situasaun iha neba.
Fila ba atu hanorin iha Suai. Tama fali tropa Portugues tanba obriga. Instruksaun iha Aileu.
Golpe, kontra-golpe: forsa ne’e neutral. Haree ema barak no kolega barak mate, oho iha Aileu. Husi Suai mos ema barak lori dadur no lakon.
Rogerio Loubato foti nia ba Comandante Batalhao Suai nian, ho ema nain rihun ida.
Oinsa paracaidistas, enemigu tama Suai. Ninia elementus barak mate, kanek. Oinsa sira resiste.
Harii forsa intervensaun ka Brigada de Choque. Organisa ai-moruk ho hahan.
Indonesia tama fali Taroman no Fatululik iha 1978.
Evakua ba Zona… Reorganisa fali.
Mobiliza ema servisu komunal no tein masin, etc. Oinsa organisa: sistema komunikasaun liu estafeta, radio. Emboscada nebe halo; nain tolu mate.
Anikilamentu iha neba 1979.
Populasaun ba fali konsentrasaun mate barak. Kaptura nian 1980, oinsa investiga fali.
Hanorin fali iha escola Misaun nian. Rui Lopes bolu nia sai funsionario Estadu ninian.
1986 ligasaun ho Riak Leman no Tuloda Alves; 1987 kontaktu ho Konis Santana, Mau Hunu, Nunureh. Hetan surat husi Konis Santana. Orientasaun fo i’is ba kolega sira.
Komesa domina povo, halo conbransa nebe haruka ba ai-laran. Osan to’o 100 juta.
Saihanesan kolaborador politika do Comandu da Regiaun 4. Oinsa fo sasan, surat nebe simu. La tama servisu tinan tolu.
Oinsa teror ba jovem sira iha Suai tanba 12 Novembru.
Unamet mai: kontente. Kookdenasaun ho Padre oinsa.
Hasoru ho jornalista nebe fo esperansa katak Timor bele manan.
Sai husi Igreja ba ai-laran iah dia 5 / 9 / 1999.
Refleksaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.047
Audio
Pasta: 08023.048Título: Entrevista a Regina Lemos no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nome de guerra: Bi Kiak.
Com os partidos, membros da família dividem-se entre UDT e Fretilin. Ela fudiu com o tio que é da Fretilin aquando da invasão em Ermera.
Ficou três anos no mato. Medicamentos, etc. colaboradora da OPMT. Rendeu em 1979. Comandante Sector mak Filomeno Paixao; populasaun rende ho nia.
Desceu com o Pedro Lemos. Os indonésios levaram o pai, que era comandante; perdeu-se.
O pai deixou uma mensagem para ajudar os do mato.
Procurando contacto, encontra Dudu. Em 1982 o inimigo captura Dudu.
Quatro membros da família é capturada, foram mortos no dia 17 do mês.
Perde ligação. Sabe-se que Venâncio Ferraz está em Ramelau, enviando petróleo. Xanana e Ferraz procuram ligação com Ermera. Em 1991 Xanana entra em Ermera, entrega arma a Dudu, que fugiu de novo para o mato.
Como colaborar: vendendo café em Kupang, para comprar espingardas dos indonésios, através do genro. Compra pistolas e granadas.
Foi ao abrigo de Konis Santana mas não o encontro, por ser falabarato, proibiram-no.
Enviando coisas para as regiões 2, 3, 4.
Em 1999: assalto em Abril, foge para o mato, foi para Hatukesi. Regressou quando entrou a IterFET.
Foi posto de lado por outros quando souberam que trabalhava na rede clandestina. Um vizinho indonésio, que também ajuda as Falintil.
Rádio usado para a comunicação.
Em 1999 levou coisas para Sare para as pessoas que lá estão refugiaddas.
Em 1998 foi a festa do L7 perto de Turiscai.
Reflexão para a história das novas gerações.;
[Tétum: Kodigu: Bi Kiak.
Tempu partidu mosu, uma fahe UDT ho Fretilin. Nia halai ho tiu Fretilin nian tempu invasaun tama Ermera.
Tinan tolu iha ai-laran. Ai-moruk, etc. Kolabora OPMT. Rende 1979. Comandante Sector mak Filomeno Paixao; populasaun rende ho nia.
Tun ho aman Pedro Lemos. Bapak lori aman, nebe comandante ida; lakon
Aman nia nmensagem katak tenki ajuda ai-laran sira.
Buka kontaktu, hetan Dudu. 1982 enemigu kaer Dudu.
Kaer ninia familia nain 4, oho dia 17 fulan fulan.
Lakon ligasaun. Rona Venancio Ferraz iha mamelau, haruka mina-rai. Xanana ho Ferrz buka ligasaun fali ho Ermera. Iha 1991 Xanana tama Ermera, fo kilat ba Dudu, nebe sai fali ba ai-laran.
Oinsa ajuda: fa’an kafe iha Kupang, usa osan atu sosa kilat husi Bapak, liu mane foun. Sosa tan pistola no granada.
Ba Konis santana nia abrigu maibe la hasoru rasik, tanba nia ibun boot, bandu.
Haruka sasan ba regiaun 2, 3, 4.
1999: assaltu iha Abril, halai ba ai-laran, ba Hatukesi. Fila wainhira IterFET tama.
Ema despresa wainhira hatene halo klandestinidade. Vizinho ida Bapak, nebe ajuda mos ba Falintil.
Radio komunikasaun nebe usa.
1999 lori sasan ba Sare ba ema nebe halai neba.
1998 ba festa L7 nian besik Turiscai.
Refleksaun atu halo historia ba gerasaun foun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.048
Audio
Pasta: 08023.049Título: Entrevista a Sebastião Araujo Lemos no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Em 1995 tinha 15 anos, esteve no mato. Os pais disseram que tinha morrido o seu tio, mas encontrou-o no mato, ficou admirado.
Não compreende a palavra ‘ai-laran’ (mato); pensa no macaco. Os do mato ameaçam-no com uma faca para nada dizer, tinha medo.
Sobre a mãe. Comprou cartões, regressa, começam a acreditar nele.
Conduz um carro, levando coisas para o mato.
Dudu mandou-o de volta a vila para implementar a rede clandestina.
Em 1997 foge de novo para o mato com um colega, cujo pai era elemento da Intel. As Falintil queriam matar este colega; por desconfiança, ele tenta salvá-lo. Não tardou que acreditassem nele.
Não se habitua às condições do mato. Deseja fugir de novo. Como a vida, a doença. faz parte do grupo de assalto a Fatu-Bessi para as eleições de 1997.
Foram capturados na ribeira Loes, foram levados para a investigação. Capturaram a sua KTP (espingarda), mandaram-no para Ermera, não foi torturado.
Como a mãe engana os indonésios dizendo que ia casar-se com uma rapariga de Kupang. Em 1999 fica em Hatu-Bessi com Ular para as votações.;
[Tétum: 1995 ho tinan 15, ba ai-laran. Inan aman konta katak ninia tiu mate, maibe hasoru fali iha ai-laran, hakfodak.
La komprende lia-fuan ‘ai-laran’; hanoin leki-raek. Ai-laran sira ameasa nia ho tudik atu labele fo sai, tauk.
Kona ba inana. Sosa kartus, fila fali ba, sira komesa fiar nia.
Kaer kareta I entaun hodi sasan ba ai-laran.
Dudu haruka nia fila ba vila atu halao klandestinidade
1997 halai fali ba ai-laran ho kolega ida, nebe aman ema Intel. Falintil hakarak oho kolega ne’e; oinsa deskonfia, nia kokosalva. Kleur foin fiar
Kondisaun ai-laran nian, la toman. Hakarak halai fali. Oinsa moris, moras. Tama grupu asaltu fatubesi ba eleisaun 1997.
Kaer sira iha mota Loes, lori mai ba investigasaun. Kaer ninia KTP, haruka mai Ermera, la tortura.
Oinsa inan bosok Bapak sira katak nia ba kabenho ema Kupang. 1999 hela iha Hatukesi ho Ular sira ba votasaun.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.049
Audio
Pasta: 08023.050Título: Entrevista a Apolinário Barros no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: No golpe viu os da UDT prenderem e matarem dois adeptos da Fretilin.
Infiltração indonésia em 1975.
Invasão: bombardeamento de Bobonaro, Maliana. Estava na 2ª linha (tropa); como foi a resistência, o recuo. Viu soldados indonésios queimarem 4 pessoas.
Resistindo com o comandante Ular, entre outros, em alguns lugares. Recebendo instruções sobre a guerrilha, etc.
Um avião bombardeando Bobonaro, de novo recuam. Rendição.
Em 1987 filia-se na rede clandestina em Liurai Tasi.
Resiste por causa das atitudes dos indonésios, atitudes contra a igreja, etc.
Organizando a juventude, na visita do Papa.
Foi capturado em 1989 quando queimaram o mercado de Maliana.
07-01-91: encontra-se com o cmandante Lere em Los Palos, passando pela caixa de Fatu-Hada. Contacto com Deker.
O Luak ficou ferido, castigado e torturado.
Em 1999: dando orientações sobre as votações. Depois das votações, foi detido, mas conseguiu fugir.;
[Tétum: Tempu Golpe haree UDT sira kaer no oho Fretilin nain 2.
Infiltrasaun nebe Indonesia halo iha 1975.
Invasaun: bombardeamentu ba Bobonaro, Maliana. Nia iha Segunda linha; oinsa resiste, rekoa. Haree Indonesia sunu ema nain 4.
Resiste iha abrigu ho Comandante Ular, seluk tan, iha fatin balu. Instruksaun guerilha nebe iha, etc.
Viaun normal nebe rega iha Bobonaro, rekoa fali. Rende.
1987 tama klandestinidadelu Liurai Tasi.
Resiste tanba Bapak nia hahalok, kontra iha Igreja, etc.
Organisa juventude oinsa, exemplu ba visita Ampapa nian.
Kaer nia iha 1989 wainhira sunu merkadu iha Maliana.
07 / 01 / 91: hasoru ho Cmandante Lere iha Los Palos, liu caixa Fatuhada. Kontaktu ho Deker.
Luak kanek, kastigu no tortura nebe sira hetan.
1999: fo orientasaun ba votasaun. Hafoin votasaun, kaer nia, maibe nia konsege halai sai.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.050
Audio
Pasta: 08023.051Título: Entrevista a Bernadete no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Na invasão fugiu com os pais, que morreram por fome e doença.
Foi sozinha a Cailaco, encontrou-se com o comandante José Pereira que lhe ensinou o essencial.
Os indonésios capturaram o tio, ela ficou sozinha. Juntou-se a José Pereira.
Os indonésios capturaram José Pereira, ela foi atrás dele por vontade própria.;
[Tétum: Invasaun: halai ho inana aman, sira mate tanba hahan no moras.
Ba Cailaco mesak, hetan Comandante Jose Pereira nebe hanorin nia.
Bapak kaer tiu,nia hela mesak deit. Hola Jose Pereira.
Indonesia captura Jose Pereira, nia hakarak tuir deit.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.051
Audio
Pasta: 08023.052Título: Entrevista a Gerónimo Marques no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em 1959, estudou em Aileu.
Golpe: lnao compreendeu. Simpatiza-se com Xavier Amaral. Em Palapaso, Díli, viu algumas pessoas morrerem.
Foi ao Quartel-Geral, foi milícia da Fretilin. Transportando alimentos para a fronteira.
Assiste a invasão em Bobonaro. Do mato veio render-se com os pais.
Activista da rede clandestina a partir de 1988, através do grupo da igreja. Com a ajuda do Padre Maubere. Como oi o trabalho com a juventude. Manuel Magalhães.
Em 1990 doram descobertos, fugiram com uma mulher.
Magalhães levou uma cassete com mensagem de Xanana Gusmão; por último foram capturados 40 pessoas. Foram torturados. Quando acontecer alguma coisa, são sempre detidos.
Os pais também colaboram.
Em 1989 foi a visita do Papa: falam do impacto da visita (não participou muito).
Em 1990 foi a Díli, narra cmo foi o 12 de Novembro.
Eleição de 1992: como foi a campanha para boisotar. A 12-09 foi detido.
Em 1992 organiza de novo a caixa, o povo colaborou.
Em 1994 Konis Santana pretende um encontro, envia-lhe uma cassete em que fala do referendo, comparando Timor-Leste com Irian Jaya. Konis Santana desejava assaltar o lugar de transmigração, mas, após conversa, deixaram de o fazer para evitar represálias sobre o povo.
Ajuda recebida dos funcionários. Pedro Gomes dá ajuda, depois recebe uma cassete de Konis Santana.
Em 1995: ligação com Lauk. Lauk está ferido; como olhar por ele.
Em 1996: sabe-se das espingardas escondidas; procuram José Pereira e fazem promessas para ir buscar as espingardas. Mas o inimigo capturou uma criança. Ele foi apresentar-se aos indonésios. Foi castigado.
Eleições: foge para Díli, regressa para organizar os jovens.
Como morreu Manuel Magalhães.;
[Tétum: Moris 1959, escola iha Aileu.
Golpe: la percebe. Simpatiza ho Xavier Amaral. Iha Palapasu, haree balu mate.
Ba Kuartel Geral, sai milisia Fretilin nian. Lori hahn iha fronteira.
Assiste invasaun iha Bobonaro. Rende husi ai-laran ho inan aman.
Klandestinidade hahu iha 1988, liu grupu Igreja. Padre Maubere fo tulun. Oinsa hahu ho juventude sira. Manuel Magalhães
1990 deskobre sira, sira halai fali ho feto ida.
Magalhães lori mensagem cassettte husi Xanana gusmao; ikus kaer ema nain 40. toutura, etc. nebe hetan. Depois, wainhira akontese buat ruma, sempre kaer fali sira.
Inan aman mos ajuda servisu.
1989 visita Ampapa nian: kolia kona ba impaktu (ladun partisipa)
1990 mai Dili, konta oinsa 12 Novembru.
Eleisaun 1992: oinsa lao kampanha boicot. 12 / 09 kaer nia.
1992 organiza fali caixa, povo simu servisu ona.
1994 Konis Santana hakarak hasoru, haruka cassette ba nia nebe kolia kona ba referendum, halo komparasaun Timor Leste ho Irian Jaya. Konis Santana hakarak assalta ba fatin transmigrasaun nian, maibe ikus liu la halo tanba sira kolia kona ba oinsa mosu represalias ba povu.
Ajuda nebe simu husi funsionario sira. Pedro Gomes fo ajuda, hafoin simu cassette mos husi Konis Santana.
1995: ligasaun ho Lauk. Lauk kanek; oinsa tau matan.
1996: rona kona ba kilat nebe subar; Buka Jose Pereira no halo juramentu atu bele foti kilat. Maibe em kaer fali labarik. Nia ba apresenta an ba Indonesia sira. Kastigu.
Eleisaun: halai ba Dili, fila atu ajuda organiza juventude sira.
Oinsa Manuel Magalhães mate.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.052
Audio
Pasta: 08023.053Título: Entrevista a Lourença da Cunha no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Em 1990 desenvolve a rede clandestina com Matan Furak.
Recebe fotos do comandante Lere. Ajunta coisas numa festa em casa do Matan Furak.
Medicamento extraído da árvore Santo António para uso.
O comandante Deker escondido em sua casa.
O comandante Lauk foi capturado porque estava ferido, retiraram-lhe as granadas. Como foi o seu tratamento.
O Lauk foi capturado: a Lourença e o Matan Furak renderam-se. Chicoteados e choques eléctricos. As mulheres são presas à parte.
Faendo relatório, de novo, presa, mas continua com a tarefa. Desentende-se com a irmã por trabalhar na rede clandestina.
Comparação: a rede clandestina jovem junta as coisas, depois entregam às idosas na horta.
Estava em Díli em 1998 quando teve início o CNRT.
Unamet: era difícil trabalhar na rede clandestina porque as milícias estavam muito agressivas.
Resultado: presenciou as milícias esfaquearem uma pessoa. Fugiu às escondidas para Atambua, escondeu-se sob a protecção da milícia Mateus, que o salvou. Conseguiu regressar a Maliana.;
[Tétum: 1990 hahu klandestinidade ho Matan Furak.
Simu foto husi Comandante Lere. Halibur sasan liu festa iha Mtan Furak nia uma.
Ai-moruk Santo Antonio nebe usa.
Comandante Deker subar iha ninia uma.
Ema kaer Comandante Lauk tanba kanek, hasai grandadas. Oinsa fo tratamentu ba nia.
Lauk kaer tiha: Lourenca no matan Furak entrega an. Baku no choque. Feto mesak dadur.
Halo relatoriu, kaer fali, maibe servisu nafatin. Konfliktu ho biin tanba halo klandestinidade.
Komparasaun: klandestinidade jovem sira halao halibur, depois fo ba ferik sira iha to’os.
Iha Dili 1998 wainhira hahu CNRT.
Unamet: susar halo klandestinidade tanba miliai makaas.
Resultadu: haree sona ema iha ninia ion. Halai, sugar, ba Atambua no subar ho milisia Mateus, nebe salva nia. Konsege fila mai Maliana.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.053
Audio
Pasta: 08023.054Título: Entrevista a Moises Afonso no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: São 12 irmãos, 4 ainda vivos.
Fez tropa no tempo português, Tama tropa Protugeus, ba fronteira go’o Golpe
02-09-1975 a UDT passa a fronteira. Ele estava em Maliana, não concordou. Como tropa do exército português, ele não adere a nenhum partido. Virgilio dos Anjos – comandante Ular foi capturado.
06-09: a UDT assalta Maliana.
Foi a Lebos antes da invasão. Foi comandante. Fez assaltos até a dominação indonésia.
Notícia sobre a morte de Nicolau Lobato: guardou segredo. Desmantelamento total das forças.
Como avião bombardeia, danifica culturas, as Falintil que conhecem, morrem.
Em 1979 regressa a Fronteira Sul. Sofre durante a evacuação.
Nasceu-lhe um filho no mato. Problemas que teve nesse período. É necessário esconder-se.
Em 1981 a sua mulher foi capturada. Estabeleceu contactos com ele. Em 1983 encontra-se com a mulherna horta e com o filho, a mulher diz para não se render.
Contactando Manuel Magalhaães
Rouba alimentos de Atambua.
Em 1980 tipo ‘contacto de paz’ ou aproximação com Kodim em Maliana, com Chico Xavier, Padre Tavare e Padre Santana. O comandante Inocêncio como guia. Festa, etc., depois traição, tiroteio.
Conflicto com José Pereira sobre a sua mulher.
Esteve doente; como foi operado.
Em 1990: contacto com Caetano em Atambua, realização de grande assalto, Caetano morre. Ele foi capturado, inquérito.
Regressa a Maliana, fica com a mulher. Em 1994 entra na rede clandestina
Em 1999 as votações. Eleito Nurep.;
[Tétum: Maun aliin 12, nain 4 mak moris nafatin.
Tama tropa Protugeus, ba fronteira go’o Golpe
02 / 09 / 1975 UDT liu fronteira. Nia iha Maliana, la tuir. Hanesan forsas Portugues deit, nia la tuir partidu. Kaer Virgilio dos Anjos – Comandante Ular.
06 / 09: UDT assalta Maliana.
Ba Lebos antes invasaun. Sai Comandante. Assalta to’o Indonesia domina.
Notisia nebe Nicolau Lobato mate: rai hanesan segredu. Desmantelamentu totla ba forsas.
Oinsa aviaun rega, mate hahan, Falintil nebe la konyese mate.
1979 fila ba Fronteira Sul. Terus iha evakasaun nia laran.
Ninia oan moris iha ai-laran. Susar nebe hetan tempu neba. Tenki subar.
1981 kaer ninia feen. Nia halo kontaktu ho nia. 1983 hasoru fali ho feen no oan iha to’os, feen hatete labele rende.
Kontaktu ho Manuel Magalhaães
Nauk hahan husi Atambua.
1980 tipo ‘kontak dame’ ka aproximasaun ho Kodim iha Maliana, ho Chico Xavier, Padre tavares, no Padre Santana. Comandante Inocencio hanesan mata-dalan. Festa, etc., depois traisaun, tiru malu.
Confliktu ho Jose Pereira kona ba hola feen.
Nia moras; oinsa opera ba nia.
1990: kontaktu ho Caetano iha Atambua, assaltu boot nebe halo, Caetano mate. Kaer nia, inkeritu.
Fila ba Maliana, hola fali feen. 1994 tama fali klandestinidade
1999 votasaun. Sai Nurep.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.054
Audio
Pasta: 08023.055Título: Entrevista a Ciki Lau no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em 1974. Formação de um grupo da rede clandestina na escola. Ao ter conhecimento, entrou. Recebe uma cassete do mato.
Aos 14 anos fi capturado pelos indonésios.
12 Novembro: acompanhou. Queimando o mercado em 1995.
Usando a planta Santo António como medicamento. No mato com o comandante Lauk.
Fizeram um assalto e capturam espingardas, foi até Atambua.
Como foi a morte do comandante Sahe. A população foiver.
Em 1996 viu o comandante Bere Du. E o seu ccomandante Deker.
Assalto a Lolotoe: onde morreu o Caetano.
Foi ao encontro da região 3, encontra-se com Tiger Kablaki, para nova organização.
Alguns assaltos em Zumulai em 1997.
O comandante Ular foi a Região 4, tiveram sucesso na captura de espingardas.
1009 jovens é que entraram.
Assalto a Beco, não tiveram sucesso.
Em 1998 início de tiroteios com as milísia, 4 pessoas norrem em Besi Lau. Em 1999 assaltam de novo Zumulai, tendo sucesso.
Apelo de Taur Matan Ruak: não fazer mais assaltos. Por último: andam aos tiros com as milícias.
Foi ao acantonamento de Aileu. Perdeu a inspecção para o recrutamento.;
[Tétum: Moris 1974. Forma grupu klandestinidade iha eskola. Rona, tama deit. Hetan cassette husi ai-laran.
Tinan 14 Bapak sira kaer nia
12 Novembru: tuir deit. Sunu merkadu tinan 1995.
Usa ai-moruk Santo Antonio. Iha ai-laran ho Comandante Lauk.
Assalta nebe halo, oinsa hetan kilat, to’o Atambua.
Oinsa Comandante Sahe mate iha neba. Populasaun ba haree.
1996 hetan Comandante Bere Du. Deker ninia Comandante rasik.
Assaltu Lolotoe: iha nebe Caetano mate.
Ba enkontru iha regiaun 3, hasoru ho Tiger Kablaki, atu organisa fali.
Assaltu balu iha Zumulai 1997.
Comandante Ular mai Regiaun 4, hetan kilat ho suksessu.
1009 jovem sira barak mak tama.
Assaltu ba Beco, la hetan suksesssu.
1998 hahu tiru malu ho milisia, nain 4 mate iha Besi Lau. 1999 assaltu fali Zumulai, hetan suksessu.
Apelo husi Taur Matan Ruak: labele assalta tan. Ikus mai: tiru malu ho milisia sira.
Ba acantonamentu iah Aileu. Lakon inspeksaun atu bele tama rekrutamentu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.055
Audio
Pasta: 08023.056Título: Entrevista a Dinis Ximenes no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Filho único. Não terminou o curso por falta de dinheiro. Fez tropa no exército português.
Com a formação dos partidos, ainda na tropa filiou-se na Fretilin. Como a UDT implementava a sua política.
Com o contra-golpe, foi para Maliana e houve tiroteios com os indonésios.
Foi comandante em Kablaki, falta de alimentos, andou aos tiros. Como Kablaki foi tomado.
Levantamento em Los Palos, Vikeke e Ainaro
Em Ainaro muita gente foi morta. Na Rua Jakarta II os mortos são abandonados na margem da rua.
Em 1999, foi o tempo das milícias. Destruição de muita coisa.;
[Tétum: Moris, oan mesak. Escola la hotu tanba osan la to’o. Tam tropa.
Partidu mosu. Tropa tama ba Fretilin. Oinsa UDT esforsa sira nia politika.
Tama fali ba kontra-golpe. Ba Maliana, tiru malu neba.
Comandante iha Kablaki, susar han, tiru malu. Oinsa Kablaki rahun.
Levantamentu: iha Los Palos, Viqueque, Ainaro
Oho barak iha Ainaro neba. Iha dalan indonesia balu Jakarta Kedua, soe ema neba.
1999, tempu milisia. Estraga buat hotu.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.056
Audio
Pasta: 08023.057Título: Entrevista a José Pereira no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Enfermeiro no exército português. Muitas vezes vestia-se a civil, para acompanhar os encontros da Fretilin.
No golpe estava em Lebos: no contra-golpe foi para alinha da frente, ficou ferido num tiroteio.
Na invasão estava em Lebos. A situação era perigosa, os indonésios entraram por três vezes, tiveram que recuar. Foi eleito comandante de Companhia. Em 16-10 os indonésios entram em Lebos. Em 1977 Lebos é ocupada.
Os aviões bombardeiam, tiveram que recuar até Beco. Como implementavam as organizações como OPMT e outras.
Deu-se autorização para as pessoas irem visitar a família, como era a situação.
Evacuaram para a fronteira norte devido a um assalto. Alguns foram abatidos a tiro por desconhecerem. Apenas 30 pessoas se escaparam para a Fronteira Sul.
A Fronteira Sul estava um deserto: devido aos assaltos do inimigo.
Exerceu a tarefa de professor no mato; como era o ensino. Só tinha um único estudante.
O colega Moisés foi capturado. Por último ficou no mato com duas mulheres, na década 80 (?). foi capturado quando estabelecia contactos com a família.
Como escondia a mulher grávida no buraco das rochas.
Como estabelecer contactos com o Padre Hilário em 1986.
As mulheres no mato tomando anti-conceptivos.
Escutando a resistência na ponta leste, mas não se podia trocar informações. Procurando estabelecer contactos em casa do Armando; foi capturado. Foi levado de helicóptero para Díli, sujeito a inquéritos. Não revelou as duas espingardas que tinha escondido. Depois deu informações a outros para irem buscá-las, foram capturados, ele foi capturado de novo.;
[Tétum: Enfermeiro iha tropa Portugues. Dala barak hatais sivil, tuir nekontru Fretilin nian.
Golpe iha Lebos: avansa iha Kontra-Golpe, hetn tiru, kanek.
Invasaun iha Lebos. Situasaun manas, Indonesia sira tama dala tolu, tenki rekoa. Nia sai Coamandante Companhia. 16 / 10 Indoensia tama Lebos mos. 1977 okupa.
Aviaun rega, rekoa to’o beco. Oinsa lao organisasaun neba, OPMT, etc.
Fo licenca ema haree sira nia familia, oinsa situasaun ne’e lao.
Evakua ba fronteira norte, assalta enbe hetan. Balu tiru malu tanba la konyese. Depois ema nain 30 deit mak fila ba Fronteira Sul.
Fronteira Sul fuik: assaltus nebe halo.
Nia sai profesor iha ai-laran; oinsa hanorin. Hola estudante mesak ida.
Kaer kolega Moises. Ikus nia hela iha ai-laran ho feto nain rua deit, dekada 80 (?). Kaer nia wianhira halo kontaktu fali ho familia.
Oinsa subar feto isin rua iha fatuk kuak.
Oinsa buka kontaku ho Padre Hilario iha 1986.
Feto sria iha ai-laran nebe hemu ai-moruk atu labele hetan oan.
Rona resistensia iha parte lorosae, maibe labele hakat ba neba. Buka kontaktu hiha Armando nia uma; kaer ona. Lori to’o Dili ho helikopteru, halo inkeritu. Rai segredu konaba kilat rua nebe rai hela. Depois fo hatene ba ema seluk ba buka, kaer sira, kaer fali nia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.057
Audio
Pasta: 08023.058Título: Entrevista a Rosa Vitória no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Rosa Vitória:
Antes da invasão foi eleita como delegada OPMT.
Como foi o golpe, contra-golpe.
Na invasão: foi detida, picada com seringa. Torturada, tiraram-lhe toda a roupa.
Como se vivia depois da invasão, vendendo coisas, etc. arranjou uma tarefa como organizadora de festas, etc.;
[Tétum: Seidauk invasaun boot sira foti hanesan delegada OPMT nian.
Oinsa golpe, kontra-golpe tempu neba.
Invasaun: kaer nia, sona ho seringa. Tortura, hasai roupa, buat hotu.
Oinsa moris hafoin invasaun, faan sasan, etc. Hetan servisu atu dirige festa, etc.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.058
Audio